ارتقاء تاب‌آوری جوامع محلی در مقابله با خشکسالی یکی از راهبردهای اساسی و آینده‌نگر برای کاهش اثرات زیانبار این پدیده زیست‌محیطی و اقتصادی است.
تاب‌آوری به معنای ظرفیت جوامع برای مقابله با آسیب‌ها، کاهش خطرات و بهبود سریع پس از وقوع خشکسالی است.
این مفهوم چندبعدی بوده و شامل زیرساخت‌ها، ابعاد فیزیکی و طبیعی، اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی، مدیریت و حکمرانی و ابعاد فردی و انسانی می‌شود.
خشکسالی به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران، تهدید بزرگی برای معیشت جوامع محلی، به خصوص در بخش کشاورزی است.
کاهش منابع آبی سطحی و زیرزمینی و مدیریت نامناسب منابع آبی، آسیب‌پذیری جوامع را افزایش داده و باعث شده است معیشت افراد، خانوارها و کل جوامع دچار بحران شود.
این وضعیت توان سازگاری و تاب‌آوری جوامع را کاهش داده است.
برای ارتقاء تاب‌آوری جوامع محلی در مقابله با خشکسالی، لازم است راهبردهای متعددی به‌کار گرفته شوند.
یکی از مهم‌ترین اقدامات، تقویت منابع معیشتی جوامع است تا وابستگی به کشاورزی و آب کاهش یابد و تنوع منابع درآمدی افزایش یابد.
آموزش و ترویج فنون نوین کشاورزی، توسعه بیمه‌های کشاورزی، کاهش آسیب‌های اقتصادی و ایجاد سازوکارهای جبرانی نیز جزو الزامات این فرایند هستند.
واکنش‌ها و رویکردهای جوامع محلی نسبت به خشکسالی متفاوت است و می‌توان آن‌ها را به سه دسته تقسیم کرد:
1. رویکرد سازگارانه که شامل تنوع‌بخشی معیشت، صرفه‌جویی و قناعت در مصرف منابع است؛
2. رویکرد مقابله‌ای که شامل استفاده از حمایت‌های مالی موقت، مهاجرت و کاهش تعداد دام می‌شود؛
3. رویکرد استیصال و انفعال که در آن افراد به شرایط تحمیلی تن می‌دهند و ناامید هستند.
تجربیات جهانی موفق در زمینه ارتقاء تاب‌آوری جوامع محلی در مقابله با خشکسالی نشان می‌دهد که رویکردهای جامع و مشارکتی، همراه با بهره‌گیری از دانش بومی و فناوری‌های مناسب، نقش کلیدی دارند.
برای نمونه، در منطقه «کُمِلی» کنیا، از جمله استراتژی‌های موفق، ایجاد سازه‌های آبیاری قطره‌ای، احداث مخازن ذخیره آب و استفاده از روش‌های حفظ رطوبت خاک است.
این اقدامات به همراه تشکیل صندوق‌های اعتباری تعاونی برای حمایت مالی از کشاورزان و آموزش‌های مرتبط باعث ارتقاء خودکفایی غذایی و کاهش وابستگی به کمک‌های دولتی شده است. همچنین، تاکید بر مدیریت مشارکتی منابع آب و تقویت نهادهای محلی، زمینه‌ساز پایداری بلندمدت شده است.
در منطقه «باله» در اتیوپی نیز روستاییان با ترکیب روش‌های سنتی و علمی، تاب‌آوری خود را در برابر خشکسالی افزایش داده‌اند. آن‌ها با جابجایی‌های فصلی، مدیریت استراتژیک گله‌ها (شامل فروش پیشگیرانه و تنوع حیوانات مقاوم به خشکی) و کشت گیاهان مقاوم به خشکی با روش‌های بین‌کشت، توانسته‌اند ضمن حفظ معیشت، اثرات خشکسالی را کاهش دهند(عمر عبداله ، 2024).
این نمونه‌ها بیانگر اهمیت آگاهی محیطی، برنامه‌ریزی بلندمدت و بهره‌گیری از تنوع زیستی در مقابله با خشکسالی هستند.
برای اجرای مؤثر تاب‌آوری، ساختارهای سازمانی قوی و هماهنگی بین بخشی لازم است.
این امر به منظور تقویت سیاست‌گذاری‌ها، برنامه‌ریزی بهینه منابع و ایجاد ظرفیت‌های نهادی جهت مدیریت بحران خشکسالی ضروری است.
استفاده از فناوری‌های نوین در مدیریت منابع آب و کشاورزی، به‌کارگیری اطلاعات اقلیمی و مشارکت فعال جوامع محلی نیز از عوامل مهم در بهبود تاب‌آوری هستند.
از منظر علمی، ارتقاء تاب‌آوری شامل افزایش توانایی جوامع برای پیش‌بینی، واکنش به تغییرات اقلیمی و بازیابی سریع پس از بحران‌هاست. این توانمند‌سازی نیازمند توجه به عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و همچنین تقویت زیرساخت‌ها و نظام‌های حکمرانی موثر می‌باشد.
ارتقای تاب‌آوری جوامع محلی راهبردی ملی و منطقه‌ای است که موجب کاهش خطرپذیری خشکسالی و حفظ سرمایه‌های معیشتی و اقتصادی کشور می‌شود. این رویکرد ضمن کاهش فشار بر منابع آب، زمینه‌ساز توسعه پایدار در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران خواهد بود و به عنوان راهکاری موفق در مقابله با خشکسالی شناخته شده است.
برای ارتقاء تاب‌آوری جوامع محلی در مقابله با خشکسالی، سیاست‌گذاران و مدیران باید به صورت جامع و مستمر اقدام به بهبود مدیریت منابع، آموزش مداوم، تقویت ظرفیت‌های اقتصادی و نهادی و مشارکت موثر جوامع در تصمیم‌گیری‌ها نمایند تا بتوانند اثرات خشکسالی را به حداقل برسانند و زندگی پایدارتری برای ساکنان این مناطق فراهم کنند.
