گوش دادن فعال (Active Listening) چیست؟

*مریم قوامی
روانشناس وعضو سازمان نظام روانشناسی

گوش دادن فعال یا Active Listening یکی از مهم‌ترین مهارت‌های ارتباطی است که نقش کلیدی در مجموعه مهارتهای والدینی دارد.

در این شیوه، فرد فقط شنونده منفعل نیست، بلکه با تمرکز، توجه و درک واقعی به پیام‌های کلامی و غیرکلامی طرف مقابل گوش می‌دهد.
برخلاف Passive Listening (گوش دادن منفعل)، در Active Listening شنونده علاوه بر شنیدن واژه‌ها، به احساسات، زبان بدن (Body Language) و لحن گفتار نیز توجه دارد.

این مهارت به معنای آن است که شنونده بدون قضاوت و قطع کردن صحبت‌های گوینده، تمام توجه خود را به او اختصاص دهد.
همچنین با استفاده از تکنیک‌هایی مانند Paraphrasing (بازگویی)، Clarification (شفاف‌سازی)، Feedback (بازخورد دادن) و Empathy (همدلی) نشان دهد که پیام به درستی درک شده است.

گوش دادن فعال در حوزه‌های مختلفی مانند Effective Communication (ارتباط مؤثر)، Conflict Resolution (حل تعارض)، Teamwork (کار تیمی) و حتی در Customer Service (خدمات مشتری) کاربرد دارد. این مهارت باعث ایجاد اعتماد، کاهش سوءتفاهم‌ها و بهبود روابط بین‌فردی می‌شود.

برای تمرین گوش دادن فعال باید:

1. تماس چشمی (Eye Contact) برقرار کرد.

2. از تکان‌های سر یا جملات تأییدی کوتاه (Verbal Nods) استفاده کرد.

3. از حواس‌پرتی و عوامل مزاحم دوری نمود.

4. در صورت نیاز، پرسش‌های باز (Open-Ended Questions) مطرح کرد.

به طور کلی، گوش دادن فعال مهارتی است که به بهبود کیفیت ارتباطات کمک می‌کند و در محیط‌های کاری، آموزشی و روابط شخصی، یک مزیت رقابتی محسوب می‌شود.
یادگیری و به‌کارگیری این مهارت، افراد را به شنونده‌ای حرفه‌ای تبدیل می‌کند و باعث می‌شود درک عمیق‌تری از نیازها، احساسات و افکار دیگران به دست آورند

گوش دادن فعال یکی از مهم‌ترین مهارت‌های ارتباطی است که به ما کمک می‌کند روابط بهتری داشته باشیم و دیگران را بهتر درک کنیم.
تصور کنید کسی برای شما ماجرایی تعریف می‌کند اما شما حواستان به تلفن همراه است یا وسط حرف او می‌پرید
. در این حالت، طرف مقابل احساس می‌کند برایش اهمیتی قائل نیستید. اما اگر هنگام صحبت به چشمان او نگاه کنید، سرتکان دهید، سؤال بپرسید و بخشی از حرف‌هایش را تکرار کنید، او حس می‌کند شنیده و درک شده است. این دقیقاً معنای گوش دادن فعال است.



 اهمیت گوش دادن فعال در زندگی روزمره

مهارت گوش دادن فعال فقط یک رفتار محترمانه نیست بلکه نقش بزرگی در موفقیت‌های فردی و اجتماعی دارد. وقتی شما با دقت به دوستان خود گوش می‌دهید، آن‌ها احساس ارزشمندی می‌کنند و دوستی‌هایتان محکم‌تر می‌شود. در مدرسه نیز اگر به معلم با دقت گوش بدهید، یادگیری شما بیشتر می‌شود و بهتر می‌توانید مطالب را به خاطر بسپارید. این مهارت به حل اختلاف‌ها کمک می‌کند چون وقتی احساسات دیگران را درک کنید، راحت‌تر می‌توانید بدون بحث و جدال به نتیجه برسید. علاوه بر این، افراد شنونده‌ی خوب معمولاً قابل اعتمادتر هستند و دیگران احترام بیشتری برایشان قائل‌اند.


نشانه‌های گوش دادن فعال

برای اینکه بتوانید یک شنونده فعال باشید باید هم با بدن و هم با ذهن خود به طرف مقابل توجه کنید. نگاه کردن به چشمان گوینده، تکان دادن سر، نشان دادن واکنش متناسب با موضوع و آرام بودن بدن از نشانه‌های بدنی گوش دادن فعال است. در کنار این‌ها باید ذهن شما هم کاملاً متمرکز باشد. وسط صحبت کسی نپرید، زود قضاوت نکنید و به جای فکر کردن به پاسخ خود، سعی کنید مفهوم واقعی صحبت را درک کنید. اگر مطمئن نیستید درست فهمیده‌اید، بخشی از صحبت را تکرار کنید یا از او سؤال بپرسید.



 موانع گوش دادن فعال

گاهی بعضی چیزها مانع می‌شوند که درست گوش بدهیم. یکی از این موانع این است که بیشتر از اینکه به صحبت طرف مقابل توجه کنیم، به فکر جواب خودمان هستیم. گاهی هم موبایل یا محیط اطراف حواسمان را پرت می‌کند. قضاوت عجولانه، پریدن وسط حرف دیگران و خیال‌پردازی هنگام صحبت دیگران نیز از موانع گوش دادن فعال هستند. برای رفع این مشکلات باید به خودمان یادآوری کنیم که گوش دادن بخش مهمی از ارتباط است.



روش‌های تقویت مهارت گوش دادن فعال

تمرین‌های ساده و روزمره می‌توانند به شما کمک کنند تا مهارت گوش دادن فعال را در خود تقویت کنید. هر وقت کسی با شما صحبت می‌کند، طوری رفتار کنید که او از روی حالت شما بفهمد واقعاً گوش می‌دهید. بعد از تمام شدن صحبت‌هایش بخشی از حرف او را خلاصه کنید تا مطمئن شوید درست فهمیده‌اید. پرسیدن سؤال‌های ساده مثل «بعدش چه شد؟» یا «چه حسی داشتی؟» باعث می‌شود مکالمه عمیق‌تر شود. سکوت کردن و چند ثانیه صبر کردن بعد از پایان صحبت گوینده، مانع از قطع کردن حرف دیگران می‌شود. همچنین می‌توانید با دیدن فیلم یا شنیدن داستان‌های کوتاه، آن‌ها را بعداً خلاصه کنید تا قدرت شنیدنتان تقویت شود. بازی‌هایی مثل تلفن شکسته یا داستان‌سازی گروهی نیز تمرین‌های جذاب برای کودکان هستند تا یاد بگیرند دقیق گوش بدهند.



نقش والدین در آموزش گوش دادن فعال به کودکان

پدر و مادر بهترین الگو برای آموزش گوش دادن فعال به کودکان هستند. وقتی فرزندشان صحبت می‌کند، اگر تمام توجهشان را به او بدهند، کودک یاد می‌گیرد که شنیدن ارزش دارد. والدین می‌توانند از فرزند خود بخواهند حرف‌هایشان را تکرار کند تا مطمئن شوند او درست شنیده است. تشویق کردن کودک وقتی خوب گوش می‌دهد، بسیار مؤثر است. همچنین می‌توان تمرین‌های گوش دادن را به صورت بازی اجرا کرد تا کودک با علاقه بیشتری یاد بگیرد. ایجاد فضای امن برای گفتگو بدون قضاوت یا قطع کردن صحبت کودک نیز به او اعتمادبه‌نفس می‌دهد.



نمونه گفت‌وگو با و بدون گوش دادن فعال

فرض کنید کودکی می‌گوید: «امروز زنگ تفریح کسی من را بازی نداد.» اگر والد پاسخ بدهد: «خب با یک نفر دیگر بازی کن»، کودک احساس می‌کند جدی گرفته نشده است. اما اگر والد بگوید: «یعنی احساس کردی تنها ماندی و ناراحت شدی؟» کودک حس می‌کند فهمیده شده است و راحت‌تر ادامه می‌دهد: «آره خیلی بد بود.» سپس والد می‌تواند بگوید: «این حتماً سخت بوده، می‌خواهی بیشتر برایم تعریف کنی؟» این نمونه نشان می‌دهد گوش دادن فعال چگونه باعث ایجاد ارتباط عمیق‌تر و آرامش بیشتر می‌شود.



فواید بلندمدت گوش دادن فعال

تمرین مداوم گوش دادن فعال فواید زیادی دارد. این مهارت باعث می‌شود انسان‌ها همدل‌تر شوند و احساسات دیگران را بهتر درک کنند. کودکان و نوجوانانی که خوب گوش می‌دهند اعتمادبه‌نفس بیشتری دارند و ارتباط‌های اجتماعی موفق‌تری برقرار می‌کنند. در مدرسه نیز موفق‌تر خواهند بود زیرا یادگیری وابسته به گوش دادن دقیق است. در بلندمدت، افراد شنونده فعال دوستان بیشتری پیدا می‌کنند و روابط خانوادگی محکم‌تری خواهند داشت.

مریم قوامی روانشناس و مدرس مهارتهای والدینی تاکید کرده است گوش دادن فعال مهارتی حیاتی است که کیفیت ارتباطات ما را بهبود می‌بخشد. این مهارت نشان می‌دهد به طرف مقابل احترام می‌گذاریم و برای احساسات او ارزش قائلیم. با تمرین روزانه می‌توانیم یاد بگیریم که با ذهن و بدنمان به دیگران توجه نشان دهیم و پیام واقعی آن‌ها را بفهمیم. به یاد داشته باشیم که گاهی گوش دادن از حرف زدن مهم‌تر است.
والدین به عنوان نخستین الگوهای رفتاری و تربیتی فرزندان، نقشی اساسی در شکل‌گیری شخصیت و توانایی‌های ارتباطی آنان دارند.
یکی از مهم‌ترین مهارت‌هایی که والدین باید در خود تقویت کنند، شنوندگی فعال است.
شنوندگی فعال به معنای توجه کامل به سخنان فرزند، نگاه کردن به او، استفاده از زبان بدن مناسب و نشان دادن علاقه به صحبت‌های اوست.
وقتی کودک احساس کند که والدینش با دقت به حرف‌هایش گوش می‌دهند، اعتماد به نفس بیشتری پیدا می‌کند، راحت‌تر احساسات خود را بیان می‌کند و از سرزنش یا قضاوت بی‌مورد هراسی نخواهد داشت.
این مهارت به والدین کمک می‌کند تا نیازهای عاطفی و روانی فرزند خود را بهتر بشناسند و به موقع به آن‌ها پاسخ دهند.
شنوندگی فعال علاوه بر تقویت رابطه عاطفی والد و فرزند، زمینه‌ساز رشد مهارت‌های اجتماعی، حل مسئله و خودشناسی در کودک نیز می‌شود.

از سوی دیگر، والدین باید این مهارت ارزشمند را به فرزندان خود نیز آموزش دهند تا آن‌ها بتوانند در روابط اجتماعی آینده خود موفق باشند.

آموزش شنوندگی فعال به فرزندان می‌تواند با تمرین‌های ساده مانند گوش دادن بدون قطع کردن صحبت‌های دیگران، پرسیدن پرسش‌های مرتبط و نشان دادن واکنش‌های مناسب آغاز شود. والدین می‌توانند با ایفای نقش یک الگوی درست، این رفتار را به صورت غیرمستقیم به فرزندان منتقل کنند، زیرا کودکان بیشتر از آنکه از گفتار بیاموزند، از رفتار والدین تأثیر می‌گیرند.

همچنین ایجاد موقعیت‌هایی مانند گفت‌وگوی خانوادگی، بحث‌های گروهی یا حتی خواندن کتاب و توضیح دادن آن، فرصت مناسبی برای تقویت این مهارت در فرزندان است.
در نتیجه، وقتی والدین خود شنونده‌ای فعال باشند و این توانایی را به فرزندان آموزش دهند، نسلی پرورش می‌یابد که قادر به برقراری روابط انسانی عمیق‌تر، درک متقابل بیشتر و برخورد سازنده‌تر با چالش‌های زندگی خواهد بود.