تعریف تاب‌آوری اقتصادی و جایگاه مددکاران

عفت حیدری
روانشناس اجتماعی و فرهنگ یار تاب آوری  ایران

*تاب‌آوری اقتصادی (Economic Resilience) به توانایی افراد، خانواده‌ها و جوامع برای مقابله با بحران‌های مالی، شوک‌های اقتصادی، رکود، بیکاری و نابرابری‌ها گفته می‌شود.
در این میان، مددکاران اجتماعی (Social Workers) به‌عنوان حلقه‌ای میان افراد و ساختارهای کلان جامعه، نقشی حیاتی در تقویت این تاب‌آوری ایفا می‌کنند.
آنان نه‌تنها در حمایت روانی و اجتماعی مؤثر هستند، بلکه با آموزش مهارت‌های اقتصادی، تسهیل دسترسی به منابع، و توانمندسازی گروه‌های آسیب‌پذیر، به شکل مستقیم بر کاهش فشارهای اقتصادی اثر می‌گذارند.
مددکاران با تکیه بر رویکردی جامع، هم به Micro Level (سطح فردی و خانوادگی) و هم به Macro Level (سطح سیاست‌گذاری و جامعه)توجه می‌کنند.
بنابراین، نقش آنان تنها به توزیع کمک‌های مالی یا مشاوره محدود نیست، بلکه شامل ایجاد شبکه‌های حمایتی پایدار و بازسازی سرمایه اجتماعی برای مقابله با بحران‌های اقتصادی است.

 مددکاران و توانمندسازی اقتصادی خانواده‌ها

یکی از مهم‌ترین ابعاد نقش مددکاران در تاب‌آوری اقتصادی، توانمندسازی خانواده‌ها (Family Empowerment) است.
بسیاری از خانواده‌ها در اثر بیکاری، بدهی، یا بیماری دچار فروپاشی اقتصادی می‌شوند و برای بازگشت به وضعیت پایدار نیازمند حمایت چندجانبه هستند.
مددکاران با آموزش مهارت‌های مالی مانند Financial Literacy (سواد مالی)، بودجه‌بندی خانوار، مدیریت هزینه‌ها و آموزش راه‌های افزایش درآمد، به خانواده‌ها کمک می‌کنند که از وابستگی به کمک‌های دولتی یا خیریه فاصله بگیرند.
علاوه بر این، مددکاران می‌توانند با ایجاد پیوند میان خانواده‌ها و سازمان‌های حمایتی، دسترسی آن‌ها به وام‌های خرد (Microfinance) یا منابع اشتغال‌زایی را تسهیل کنند.
چنین اقداماتی سبب می‌شود خانواده‌ها در برابر بحران‌های اقتصادی مقاوم‌تر شده و کمتر دچار چرخه فقر شوند. بنابراین، نقش مددکاران اجتماعی تنها حمایت فوری نیست، بلکه ایجاد بستری برای Sustainable Development (توسعه پایدار) در سطح خرد است.

نقش مددکاران در جوامع محلی و ایجاد شبکه‌های حمایتی

مددکاران اجتماعی در سطح جامعه محلی (Community Level) می‌توانند زمینه‌ساز تاب‌آوری اقتصادی جمعی باشند.
آنان با شناسایی منابع موجود در محلات، تشکیل گروه‌های همیاری، و ایجاد تعاونی‌های کوچک، بستری فراهم می‌کنند که مردم بتوانند در بحران‌ها یکدیگر را حمایت کنند.
ایجاد شبکه‌های حمایتی (Support Networks) به‌ویژه در مناطق محروم یا درگیر بحران‌های طبیعی، جنگ و مهاجرت، بسیار اهمیت دارد.
مددکاران با تقویت Social Capital (سرمایه اجتماعی) و اعتماد بین اعضای جامعه، باعث می‌شوند که افراد به جای اتکای صرف بر کمک‌های بیرونی، از توان جمعی خود برای مقابله با فشارهای اقتصادی استفاده کنند.
به‌عنوان نمونه، تشکیل صندوق‌های قرض‌الحسنه محلی یا پروژه‌های اشتغال‌زایی جمعی می‌تواند توسط مددکاران سازماندهی شود و به‌طور مستقیم سطح تاب‌آوری اقتصادی جامعه را ارتقا دهد.
این اقدامات نه تنها به بهبود وضعیت مالی کمک می‌کند، بلکه حس همبستگی و امنیت اجتماعی را نیز افزایش می‌دهد.

نقش آموزشی و پیشگیرانه مددکاران

یکی از جنبه‌های کمتر دیده‌شده نقش مددکاران در تاب‌آوری اقتصادی، بعد آموزشی و پیشگیرانه آن است.
بسیاری از مشکلات اقتصادی ناشی از فقدان دانش مالی و تصمیم‌گیری نادرست در سرمایه‌گذاری، پس‌انداز یا استفاده از منابع است.
مددکاران می‌توانند در قالب کارگاه‌های آموزشی، مشاوره‌های فردی یا برنامه‌های جمعی، به مردم آموزش دهند که چگونه در شرایط بحران اقتصادی تصمیم‌های درست بگیرند.
این آموزش‌ها شامل مدیریت بدهی‌ها (Debt Management)، استفاده بهینه از منابع محدود، و پرهیز از مصرف‌گرایی افراطی است.
رویکرد پیشگیرانه مددکاران کمک می‌کند که افراد قبل از گرفتار شدن در بحران‌های اقتصادی شدید، مهارت‌های مقابله را بیاموزند.
به عبارت دیگر، مددکاران نقش Preventive Agents (عوامل پیشگیرانه) را ایفا می‌کنند و با ارتقای آگاهی اقتصادی، میزان آسیب‌پذیری خانواده‌ها و جوامع را کاهش می‌دهند. این نوع مداخله پایدارتر و کارآمدتر از صرفاً ارائه کمک‌های اضطراری است.


نقش مددکاران در بحران‌های اقتصادی کلان

بحران‌های کلان مانند رکود اقتصادی، تحریم‌ها، تورم شدید یا پاندمی‌ها، اثرات مخربی بر معیشت مردم دارند.
در چنین شرایطی، مددکاران اجتماعی نقشی دوگانه ایفا می‌کنند: از یک‌سو به‌صورت مستقیم با افراد و خانواده‌های آسیب‌دیده کار می‌کنند و از سوی دیگر در سطح کلان، مدافع حقوق اقتصادی اقشار آسیب‌پذیر هستند.
آنان می‌توانند با حضور در سیاست‌گذاری‌های اجتماعی و اقتصادی، دیدگاه‌های کارشناسی خود را ارائه دهند و بر توزیع عادلانه منابع و خدمات عمومی تأثیر بگذارند. در واقع، مددکاران اجتماعی در این سطح نقش Advocacy (یاری جویی) و Policy Making Support (حمایت در سیاست‌گذاری) را بر عهده دارند.
به‌عنوان مثال، در دوران کرونا، مددکاران در بسیاری از کشورها با همکاری سازمان‌های غیردولتی و دولتی، بسته‌های حمایتی برای خانواده‌های کم‌درآمد طراحی کردند و هم‌زمان به دولت‌ها هشدار دادند که سیاست‌های ریاضتی می‌تواند منجر به افزایش فقر و آسیب‌های اجتماعی شود.

نقش مددکاران در توانمندسازی زنان و اقشار آسیب‌پذیر

زنان، کودکان، سالمندان و افراد دارای معلولیت، بیشترین آسیب‌پذیری اقتصادی را تجربه می‌کنند.
مددکاران اجتماعی با تمرکز بر توانمندسازی این گروه‌ها، سهم قابل توجهی در افزایش تاب‌ آوری اقتصادی دارند.
به‌عنوان نمونه، آموزش مهارت‌های شغلی (Vocational Skills Training) به زنان سرپرست خانوار یا فراهم‌سازی فرصت‌های کارآفرینی اجتماعی (Social Entrepreneurship) برای جوانان می‌تواند چرخه فقر را بشکند.
همچنین، مددکاران با کمک به سالمندان یا افراد دارای معلولیت در دسترسی به منابع حمایتی، از سقوط آنان به فقر مطلق جلوگیری می‌کنند.
در این میان، توجه به عدالت اجتماعی (Social Justice) و کاهش تبعیض‌های ساختاری، یکی از وظایف کلیدی مددکاران است.
آن‌ها تلاش می‌کنند تا از طریق توانمندسازی اقتصادی، کرامت انسانی و استقلال مالی اقشار آسیب‌پذیر حفظ شود.
این رویکرد نه‌تنها سطح فردی بلکه در سطح جامعه نیز به تقویت بنیان‌های اقتصادی و اجتماعی کمک می‌کند.
 مددکاران اجتماعی در فرآیند تاب‌ آوری اقتصادی نقشی چندبعدی، راهبردی و پایدار ایفا می‌کنند.
آنان به‌عنوان مشاور، آموزش‌دهنده، تسهیل‌گر، مدافع و شبکه‌ساز عمل کرده و با پیوند دادن افراد به منابع، افزایش سرمایه اجتماعی و ارتقای مهارت‌های اقتصادی، جامعه‌ای مقاوم‌تر در برابر بحران‌ها می‌سازند.
در دنیای امروز که شوک‌های اقتصادی به دلیل جهانی‌شدن (Globalization) و بحران‌های زیست‌محیطی بیشتر شده، نیاز به مددکاران بیش از پیش احساس می‌شود. چشم‌انداز آینده نشان می‌دهد که ترکیب دانش مددکاری اجتماعی با فناوری‌های نوین مانند Digital Platforms for Social Support (پلتفرم‌های دیجیتال حمایت اجتماعی) می‌تواند دامنه تأثیرگذاری مددکاران را گسترده‌تر کند.