رسانه در جهان معاصر نقشی بنیادین در شکل‌گیری نگرش‌ها، باورها و سبک زندگی ایفا می‌کند و تأثیر آن بر سلامت روان و تاب‌آوری افراد غیرقابل انکار است.
اصطلاح "Media Resilience" (تاب‌آوری رسانه‌ای) مفهومی چندبعدی در حوزه رسانه‌ها، شامل سیستم‌ها، سازمان‌ها و افراد است—که نشان‌دهنده توانایی آن‌ها در بقا، تطبیق و بازیابی عملکرد در مواجهه با فشارها و بحران‌ها می‌باشد.
Media Resilience — یا تاب‌آوری رسانه‌ای — مفهومی وسیع است که از رسانه‌های محلی تا ساختار کلّی رسانه‌ای یک کشور و از تاب‌آوری فردی حرفه‌ای تا واکنش به تهدیدات خارجی را شامل می‌شود. هدف اصلی، حفظ جریان اطلاعات سالم، شفاف و متنوع حتی در شرایط بحرانی و تحولات سریع است.

در ادامه، جنبه‌های مختلف این مفهوم را مرور می‌کنیم:

رسانه‌های جمعی از تلویزیون و رادیو گرفته تا شبکه‌های اجتماعی، به‌عنوان ابزار انتقال پیام‌های آموزشی، فرهنگی و اجتماعی، محیطی فراهم می‌آورند که افراد از طریق آن معنا، هویت و جهت‌گیری روانی خود را بازتعریف می‌کنند.
در مطالعات روانشناسی رسانه، ثابت شده است که محتوای مثبت و آگاهی‌بخش می‌تواند به تقویت مهارت‌های مقابله‌ای، کاهش اضطراب و ارتقای امید اجتماعی منجر شود.

در مقابل، انتشار اخبار منفی، بزرگ‌نمایی بحران‌ها یا انتشار اطلاعات نادرست می‌تواند اضطراب اجتماعی را تشدید کند و سلامت روان عمومی را تحت فشار قرار دهد.
بنابراین، رسانه نه تنها یک ابزار سرگرمی، بلکه یک سازوکار قدرتمند برای شکل‌دهی به تاب‌آوری روانی جوامع محسوب می‌شود.
در این راستا کلیدواژه‌هایی همچون سلامت روان، رسانه و تاب‌آوری باید در ادبیات علمی و سیاست‌گذاری مورد توجه جدی قرار گیرند.

تاب‌آوری (Resiliency) به توانایی فرد یا جامعه برای بازگشت به حالت تعادل پس از تجربه بحران یا فشارهای روانی گفته می‌شود.
این توانایی شامل مهارت‌های روانشناختی همچون مدیریت هیجان، انعطاف‌پذیری شناختی و ایجاد شبکه‌های حمایتی است.
رسانه می‌تواند بستری برای آموزش و تقویت تاب‌آوری فراهم کند. به عنوان مثال، در زمان همه‌گیری کرونا، رسانه‌ها با انتشار آموزش‌های روانی-اجتماعی در مورد مدیریت استرس، حفظ امید و ایجاد حمایت اجتماعی توانستند تاب‌آوری میلیون‌ها نفر را ارتقا دهند.
رسانه‌ها با برجسته‌سازی الگوهای موفق، معرفی داستان‌های الهام‌بخش و ارائه راهکارهای روانشناختی ساده، نقشی کلیدی در توانمندسازی مردم ایفا می‌کنند.
در عین حال، اگر رسانه‌ها بیش از حد بر ناکامی‌ها و بحران‌ها تمرکز کنند، تاب‌آوری جامعه تضعیف می‌شود و افراد بیشتر احساس درماندگی می‌کنند.
بنابراین مدیریت محتوای رسانه‌ای باید به گونه‌ای باشد که بر سلامت روان و ارتقای تاب‌آوری فردی و اجتماعی تمرکز داشته باشد.

سلامت روان تنها در درمان اختلالات خلاصه نمی‌شود بلکه پیشگیری از بروز مشکلات نیز اهمیت ویژه‌ای دارد.
رسانه‌ها می‌توانند با ارائه محتوای آموزشی درباره مهارت‌های زندگی، تنظیم هیجان، کاهش استرس و تقویت روابط سالم، به پیشگیری از اختلالات روانی کمک کنند.
در کشورهایی که رسانه به عنوان یک ابزار آموزشی جدی به‌کار گرفته شده، شاهد کاهش نرخ افسردگی و اضطراب در سطح عمومی هستیم.
به‌عنوان مثال، پخش برنامه‌های تلویزیونی درباره مدیریت خشم یا مهارت‌های فرزندپروری سالم، می‌تواند در کاهش خشونت خانوادگی و مشکلات رفتاری کودکان تأثیرگذار باشد.
در فضای دیجیتال، تولید محتوای بهینه و سئو شده درباره تاب‌آوری روانی، سلامت روان و رسانه‌های اجتماعی می‌تواند دسترسی کاربران به اطلاعات صحیح را افزایش دهد و از مراجعه به منابع غیرمعتبر جلوگیری کند.
بنابراین، رسانه علاوه بر اطلاع‌رسانی، نقش پیشگیرانه در حوزه سلامت روان دارد و این نقش در دنیای امروز بیش از گذشته ضروری است.

با وجود ظرفیت‌های گسترده، رسانه‌ها با چالش‌هایی جدی نیز مواجه هستند.
نخست، سرعت بالای انتشار اخبار منفی در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند منجر به اضطراب فراگیر شود.
اصطلاح «اینفودمی» یا همه‌گیری اطلاعات نادرست، به‌ویژه در بحران‌هایی مانند همه‌گیری کرونا، نمونه‌ای از این چالش است که فشار روانی زیادی بر مردم تحمیل کرد.
دوم، الگوریتم‌های پلتفرم‌های اجتماعی گاهی محتوای هیجانی و منفی را بیشتر برجسته می‌کنند زیرا چنین محتواهایی مشارکت بیشتری ایجاد می‌کند، اما این امر سلامت روان کاربران را به خطر می‌اندازد.
سوم، دسترسی بی‌حد و مرز به رسانه‌های دیجیتال می‌تواند اعتیاد اینترنتی، اختلال خواب و کاهش روابط واقعی را به دنبال داشته باشد. این چالش‌ها نشان می‌دهد که هرچند رسانه ابزار قدرتمندی برای ارتقای تاب‌آوری است، اما در صورت مدیریت نادرست می‌تواند تهدیدی جدی برای سلامت روان باشد. از این‌رو، سیاست‌گذاران و متخصصان باید راهبردهایی برای کاهش آسیب‌ها و افزایش کارکردهای مثبت رسانه تدوین کنند.

رسانه‌ها علاوه بر اثرگذاری فردی، می‌توانند تاب‌آوری جمعی و اجتماعی را نیز تقویت کنند.
تاب‌آوری جمعی به معنای توانایی یک جامعه در مواجهه با بحران‌ها از طریق انسجام اجتماعی، همکاری و اعتماد متقابل است.
رسانه‌ها با انتشار روایت‌های مثبت، تقویت ارزش‌های همبستگی و برجسته‌سازی نمونه‌های موفق از همکاری اجتماعی، می‌توانند حس تعلق و اعتماد اجتماعی را افزایش دهند.
برای نمونه، در هنگام بلایای طبیعی همچون زلزله یا سیل، رسانه‌ها با اطلاع‌رسانی سریع و شفاف، معرفی گروه‌های امدادی و نمایش روحیه همبستگی، به ارتقای تاب‌آوری اجتماعی کمک می‌کنند.
در عین حال، انتشار اخبار کاذب یا مدیریت نادرست اطلاعات می‌تواند موجب هراس عمومی و کاهش اعتماد شود.
رسانه باید با رویکرد مسئولانه و مبتنی بر سلامت روان، پیام‌هایی تولید کند که تاب‌آوری، امید و اعتماد اجتماعی را تقویت نماید.
چنین رویکردی نه تنها به سلامت روان فردی کمک می‌کند بلکه توان کلی جامعه در مواجهه با بحران‌ها را ارتقا می‌دهد.

برای اینکه رسانه بتواند نقش مثبت و سازنده در حوزه سلامت روان و تاب‌آوری ایفا کند، نیازمند استراتژی‌های مشخص است.
نخست، باید محتوای آموزشی در قالب‌های متنوع (مقاله، ویدئو، پادکست) تولید شود تا گروه‌های مختلف جامعه دسترسی آسان‌تری داشته باشند.
دوم، استفاده از اصول سئو در تولید محتوا باعث می‌شود افراد هنگام جست‌وجوی کلیدواژه‌هایی مانند تاب‌آوری، رسانه و سلامت روان سریع‌تر به منابع علمی و معتبر دسترسی پیدا کنند.
سوم، همکاری میان متخصصان سلامت روان و تولیدکنندگان رسانه‌ای ضروری است تا پیام‌ها بر مبنای شواهد علمی و در عین حال به زبان ساده برای عموم ارائه شوند.
چهارم، نظارت بر محتوای رسانه‌ای و مقابله با اخبار جعلی می‌تواند از آسیب‌های روانی ناشی از اطلاعات غلط جلوگیری کند.
طراحی کمپین‌های رسانه‌ای ملی درباره سلامت روان می‌تواند تاب‌آوری جمعی را ارتقا داده و آگاهی عمومی را افزایش دهد.

عفت حیدری فرهنگ یار تاب آوری ایران و مترجم بیش از 70 عنوان کتاب در خاتمه آورده است رسانه‌ها ابزاری دوگانه هستند که می‌توانند هم فرصت و هم تهدیدی برای سلامت روان باشند.
از یک‌سو، با آموزش، اطلاع‌رسانی و تقویت امید می‌توانند تاب‌آوری فردی و اجتماعی را ارتقا دهند، و از سوی دیگر، با انتشار اخبار منفی یا نادرست می‌توانند استرس و اضطراب جمعی ایجاد کنند. بنابراین، آینده سلامت روان جوامع به توانایی آن‌ها در مدیریت رسانه وابسته است.
رویکرد مسئولانه رسانه‌ای که بر آموزش، تقویت همبستگی و ارائه اطلاعات صحیح متمرکز است، می‌تواند جامعه‌ای تاب‌آورتر، سالم‌تر و آماده‌تر برای مواجهه با بحران‌ها بسازد.
برای تحقق این هدف، استفاده از استراتژی‌های نوین تولید محتوا، بهینه‌سازی برای موتورهای جست‌وجو و همکاری میان متخصصان سلامت روان و فعالان رسانه‌ای امری ضروری است.
به این ترتیب، رسانه نه تنها بازتاب‌دهنده واقعیت‌های اجتماعی، بلکه ابزاری قدرتمند برای ارتقای تاب‌آوری و سلامت روان خواهد بود.