تاب‌آوری پسا بحران به معنای توانایی یک جامعه، سازمان یا گروه انسانی در بازگشت به شرایط پایدار، سازگار و حتی ارتقاء‌یافته پس از وقوع یک بحران است.

 جایگاه همیاران سلامت در چرخه تاب‌آوری پسا بحران

عفت حیدری روانشناس اجتماعی و فرهنگ یار تاب آوری ایران

بحران می‌تواند در شکل‌های گوناگون بروز یابد؛ از بلایای طبیعی مانند زلزله و سیل گرفته تا بحران‌های اجتماعی، اقتصادی یا بهداشتی همچون شیوع بیماری‌های فراگیر.
در چنین شرایطی، یکی از عوامل کلیدی برای کاهش آسیب‌ها و تسریع روند بازسازی، حضور و فعالیت گروه‌هایی است که در سطح محلی و اجتماعی با مردم ارتباط مستقیم دارند و می‌توانند به عنوان حلقه واسط میان مردم و نهادهای رسمی عمل کنند.
این گروه‌ها که در ادبیات سلامت و مدیریت بحران تحت عنوان «همیاران سلامت» شناخته می‌شوند، افراد داوطلب یا آموزش‌دیده‌ای هستند که در حوزه‌های بهداشتی، روانی، اجتماعی و آموزشی به یاری جامعه می‌شتابند.
همیاران سلامت با اتکا به اعتماد اجتماعی که میان آنان و جامعه شکل گرفته، می‌توانند اطلاعات دقیق را منتقل، نیازها را شناسایی و اقدامات حمایتی فوری و بلندمدت را سازماندهی کنند.
در این میان، نقش زنان به‌عنوان بخشی از همیاران سلامت و همچنین مدیران غیررسمی بحران بسیار برجسته است؛ چرا که آنان با مهارت‌های ارتباطی، شناخت عمیق از بافت اجتماعی و حساسیت نسبت به نیازهای خاص اقشار آسیب‌پذیر، سهم مهمی در افزایش تاب‌آوری دارند.

 جایگاه همیاران سلامت در چرخه تاب‌آوری پسا بحران
تاب‌آوری پس از بحران فراتر از بازسازی فیزیکی زیرساخت‌هاست؛ این مفهوم شامل احیای روابط اجتماعی، بازگرداندن حس امنیت، و ترمیم سلامت روان جمعیت آسیب‌دیده نیز می‌شود.
همیاران سلامت با آموزش‌های پیشگیرانه و حمایتی که پیش از بحران دریافت کرده‌اند، می‌توانند به‌سرعت وارد عمل شوند و شکاف بین نیازهای فوری و پاسخ‌های نهادی را پر کنند. آنها با حضور میدانی، ارزیابی سریع شرایط و ایجاد شبکه‌های ارتباطی مردمی، جریان اطلاعات را روان و کارآمد می‌کنند.
همیاران سلامت همچنین می‌توانند نقش ناظر اجتماعی را ایفا کنند؛ به این معنا که عملکرد نهادهای مسئول را از دیدگاه مردم بررسی کرده و بازخوردهای لازم را منتقل کنند. این کار نه تنها باعث افزایش کارایی اقدامات می‌شود، بلکه حس مشارکت و اعتماد را در جامعه تقویت می‌کند.
در این میان، زنان به عنوان بخش مهمی از این شبکه، به‌دلیل روابط گسترده خانوادگی و اجتماعی، توانایی شناسایی زودهنگام مشکلات، خصوصاً در گروه‌هایی مثل کودکان، سالمندان و بیماران مزمن را دارند و می‌توانند برای رفع آنها اقدام‌های هماهنگ و هدفمند را پیش ببرند.

مدیریت غیررسمی بحران به معنای ایفای نقش رهبری، هماهنگی و تصمیم‌گیری در شرایط بحرانی توسط افرادی است که از جایگاه سازمانی رسمی برخوردار نیستند اما در میدان عمل نفوذ و کارایی بالایی دارند.
زنان، به‌ویژه در جوامع محلی، در این زمینه نقش برجسته‌ای دارند. در بسیاری از فرهنگ‌ها، زنان شبکه‌های ارتباطی پیچیده و گسترده‌ای درون خانواده‌ها، همسایگی‌ها و گروه‌های اجتماعی ایجاد می‌کنند.
این شبکه‌ها در شرایط بحران تبدیل به یک سیستم اطلاع‌رسانی سریع و کارآمد می‌شوند که می‌تواند به بسیج منابع انسانی و مادی کمک کند.
زنان به‌عنوان مدیران غیررسمی بحران، اغلب به جمع‌آوری و توزیع کمک‌ها، شناسایی نیازهای فوری، سامان‌دهی اسکان موقت و حتی رسیدگی به مسائل بهداشتی و روانی می‌پردازند.
افزون بر آن، حساسیت و دلسوزی زنان نسبت به گروه‌های آسیب‌پذیر باعث می‌شود که آنها در طراحی و اجرای برنامه‌های حمایتی، رویکردی انسانی‌تر و جامع‌تر اتخاذ کنند.
این ویژگی، هم در سطح محلی و هم در تعامل با نهادهای رسمی، ارزشمند و ضروری است.

هم‌افزایی نقش همیاران سلامت و رهبری غیررسمی زنان
زمانی که زنان به عنوان همیاران سلامت فعالیت می‌کنند و هم‌زمان نقش مدیران غیررسمی بحران را نیز بر عهده دارند، یک هم‌افزایی قدرتمند شکل می‌گیرد.
این ترکیب باعث می‌شود که مداخلات سریع و مؤثر باشند و از نظر فرهنگی، اجتماعی و روانی نیز با شرایط جامعه همخوانی داشته باشند.
زنان همیار سلامت می‌توانند آموزش‌های بهداشتی را با مهارت‌های مدیریت منابع، ایجاد انگیزه و بسیج داوطلبان ترکیب کنند.
به عنوان مثال، در یک بحران بهداشتی مانند شیوع بیماری، چنین زنانی می‌توانند هم پیام‌های پیشگیری و مراقبت را منتقل کنند و هم گروه‌های داوطلب را برای ضدعفونی محیط، توزیع ماسک یا مواد غذایی سازمان دهند.
این نوع مدیریت شبکه‌ای و مشارکتی، با تقویت حس مسئولیت جمعی، تاب‌آوری را به یک فرایند اجتماعی فعال و پویا تبدیل می‌کند.
 حضور زنان در این جایگاه باعث می‌شود که نیازهای خاص زنان و دختران، که گاهی در برنامه‌های رسمی نادیده گرفته می‌شود، به‌موقع شناسایی و پاسخ داده شود.


قابل توجه اینکه ساختارهای مردسالارانه در برخی جوامع، محدودیت‌های فرهنگی و اجتماعی برای حضور زنان در عرصه عمومی ایجاد می‌کند.
نبود حمایت حقوقی و سازمانی، کمبود منابع مالی، و عدم دسترسی به آموزش‌های تخصصی از دیگر موانع است.
فشار روانی ناشی از مواجهه مستقیم با بحران‌ها و مراقبت همزمان از خانواده می‌تواند باعث فرسودگی جسمی و روحی آنان شود.
در بسیاری از موارد، فعالیت‌های زنان در مدیریت بحران به رسمیت شناخته نمی‌شود و در نتیجه، سهم آنان در تصمیم‌گیری‌ها و تخصیص منابع کمتر از حد واقعی است.
این شرایط باعث می‌شود که ظرفیت بالقوه زنان در افزایش تاب‌آوری جامعه به طور کامل محقق نشود.
برای رفع این موانع، نیاز به سیاست‌گذاری‌های جامع، آموزش مداوم، و ایجاد چارچوب‌های حمایتی وجود دارد.

راهکارها و پیشنهادها برای تقویت نقش زنان و همیاران سلامت
برای بهره‌گیری کامل از توان زنان و همیاران سلامت در تاب‌آوری پسا بحران، باید راهکارهای چندلایه و پایدار اتخاذ شود.
نخست، آموزش‌های تخصصی در زمینه‌های مدیریت بحران، کمک‌های اولیه، حمایت روانی-اجتماعی، و مهارت‌های ارتباطی باید به‌صورت مستمر و فراگیر در دسترس آنان قرار گیرد.
دوم، ایجاد ساختارهای رسمی برای شناسایی، سازماندهی و حمایت از همیاران سلامت، به گونه‌ای که بتوانند با نهادهای دولتی و سازمان‌های مردم‌نهاد همکاری ساختاریافته داشته باشند، ضروری است.
سوم، باید سازوکارهایی برای مشارکت فعال زنان در تصمیم‌گیری‌ها، از سطح محلی تا ملی، فراهم شود. چهارم، تقویت شبکه‌های ارتباطی زنان و بهره‌گیری از ظرفیت فناوری‌های نوین (مانند شبکه‌های اجتماعی و سامانه‌های پیام‌رسان) می‌تواند سرعت و کارایی اقدامات را افزایش دهد. در نهایت، فرهنگ‌سازی و تغییر نگرش عمومی نسبت به ارزش و ضرورت مشارکت زنان در مدیریت بحران، یکی از مهم‌ترین اقدامات زیرساختی برای پایداری تاب‌آوری است.


تاب‌آوری پسا بحران یک فرایند پیچیده و چندبعدی است که نیازمند مشارکت فعال همه اعضای جامعه است.
همیاران سلامت، به‌ویژه زنان، در این فرایند نقش محوری ایفا می‌کنند؛ زیرا با ترکیب دانش عملی، ارتباطات اجتماعی، و حساسیت انسانی، می‌توانند پل ارتباطی میان مردم و نهادهای رسمی باشند. زنان، چه به عنوان اعضای شبکه همیاران سلامت و چه به عنوان مدیران غیررسمی بحران، با توانمندی‌های منحصر به فرد خود می‌توانند فرآیند بازگشت جامعه به شرایط پایدار را تسریع کنند و حتی آن را به فرصتی برای بهبود پایدار تبدیل نمایند.
حمایت از این گروه، نه تنها باعث کاهش آسیب‌های بحران می‌شود بلکه سرمایه اجتماعی و انسجام جامعه را نیز تقویت می‌کند.
در جهانی که با چالش‌های پیچیده و متنوعی روبه‌روست، نادیده گرفتن ظرفیت زنان و همیاران سلامت در مدیریت و تاب‌آوری پسا بحران، به معنای نادیده گرفتن بخشی حیاتی از توان جامعه برای بقا و رشد است.
بنابراین، رویکردی جامع، مبتنی بر شناسایی، توانمندسازی و حمایت پایدار از آنان، باید در دستور کار سیاست‌گذاران، سازمان‌ها و جوامع محلی قرار گیرد.

خاتمه سخن اینکه تاب‌آوری پسا بحران یکی از مهم‌ترین مفاهیم در مدیریت بحران و توسعه پایدار جوامع است.

در فرآیندتاب‌آوری پسا بحران، بازسازی صرفاً به معنای ترمیم ساختمان‌ها یا زیرساخت‌ها نیست؛ بلکه بازسازی روابط اجتماعی، اعتماد عمومی، سلامت روانی و احساس امنیت نیز در اولویت قرار دارد. جامعه‌ای که بتواند پس از بحران انسجام خود را حفظ کرده و حتی از تجربه بحران برای یادگیری و بهبود استفاده کند، در واقع از سطح بالایی از تاب‌آوری برخوردار است. این امر نیازمند مشارکت فعال همه اعضای جامعه، از نهادهای دولتی و سازمان‌های مردم‌نهاد گرفته تا گروه‌های محلی و داوطلبان است.

یکی از ارکان مهم در تاب‌آوری پسا بحران، سرمایه اجتماعی و مشارکت مردمی است.
مردم نه تنها دریافت‌کنندگان خدمات هستند، بلکه می‌توانند نقش فعال در احیا و بازسازی ایفا کنند.
همیاران سلامت، معلمان، شوراهای محلی، جوانان و به‌ویژه زنان می‌توانند با فعالیت‌های سازمان‌یافته، روند بازگشت جامعه به حالت پایدار را تسریع کنند.
زنان، به دلیل ارتباط نزدیک با خانواده‌ها و شناخت دقیق از نیازهای محلی، در بسیاری از جوامع نقش مدیران غیررسمی بحران را بر عهده می‌گیرند.
آن‌ها با مدیریت منابع، سازمان‌دهی کمک‌ها و ایجاد شبکه‌های حمایتی، به طور مستقیم در افزایش تاب‌آوری جامعه مؤثر هستند.

برای تحقق تاب‌آوری پسا بحران ، برنامه‌ریزی بلندمدت و آموزش مداوم ضروری است.
جوامع باید پیش از وقوع بحران، زیرساخت‌های ارتباطی، اقتصادی و روانی لازم را ایجاد کنند. آموزش مهارت‌های مدیریت بحران، کمک‌های اولیه، و مهارت‌های ارتباطی می‌تواند توان افراد را برای مقابله با شرایط پس از بحران به شکل قابل توجهی افزایش دهد. علاوه بر این، استفاده از فناوری‌های نوین، سامانه‌های هشدار سریع و شبکه‌های ارتباطی محلی می‌تواند هماهنگی اقدامات را تسهیل کند.

چالش‌های موجود در مسیر تاب‌آوری پسا بحران شامل کمبود منابع، ضعف هماهنگی میان نهادها، موانع فرهنگی و محدودیت‌های اجتماعی است.
در بسیاری از موارد، نقش گروه‌های محلی و زنان در فرآیند تصمیم‌گیری نادیده گرفته می‌شود که این امر می‌تواند باعث کاهش بهره‌وری اقدامات شود. برای غلبه بر این موانع، لازم است سیاست‌گذاران و نهادهای مسئول، چارچوب‌های حمایتی و قانونی لازم را برای مشارکت واقعی همه گروه‌ها فراهم کنند.

تاب‌آوری پسا بحران یک فرآیند پویا و چندبعدی است که نیازمند هم‌افزایی میان توان فردی، ظرفیت اجتماعی و حمایت نهادی است. جامعه‌ای که بتواند پس از هر بحران، قوی‌تر و آماده‌تر از قبل ظاهر شود، نه تنها بر بحران غلبه کرده بلکه آن را به فرصتی برای رشد و پیشرفت تبدیل کرده است. بنابراین، سرمایه‌گذاری بر توسعه تاب‌آوری، نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی استراتژیک برای هر جامعه محسوب می‌شود.