مفهوم واقعی تاب آوری کودکان؛ فراتر از توانایی «تحمل سختی‌ها»

مفهوم واقعی تاب آوری کودکان تنها به توانایی «تحمل سختی‌ها» یا «بازگشت به حالت اولیه پس از بحران» محدود نمی‌شود.

طیبه سرلک روانشناس و مترجم کتاب تاب آوری کودکان

این واژه، که در روان‌شناسی کودک جایگاه ویژه‌ای دارد، در واقع مجموعه‌ای از مهارت‌ها، نگرش‌ها و ویژگی‌های شخصیتی است که به کودک کمک می‌کند نه تنها با چالش‌ها و مشکلات کنار بیاید، بلکه از دل این تجربه‌ها رشد کند و قوی‌تر شود.
برخلاف برداشت سطحی که تاب‌آوری را یک ویژگی ذاتی می‌داند، پژوهش‌های جدید نشان می‌دهند که این توانایی قابل‌پرورش است و می‌توان با آموزش، حمایت عاطفی و ایجاد محیط مناسب، آن را در کودکان تقویت کرد.
در *مفهوم واقعی تاب آوری کودکان ، ما با دیدگاهی روبه‌رو هستیم که به ظرفیت رشد در دل بحران تأکید دارد، نه صرفاً بقا در شرایط دشوار. این نگاه، نقش محیط خانوادگی، ارتباطات اجتماعی، و کیفیت روابط والد-کودک را به اندازه استعداد فردی مهم می‌داند.
برای درک مفهوم واقعی تاب آوری کودکان لازم است به مبانی علمی آن توجه کنیم. واژه «تاب‌آوری» در ابتدا در علوم مهندسی و بوم‌شناسی استفاده می‌شد و به توانایی یک سیستم یا ماده برای بازگشت به حالت اولیه پس از فشار اشاره داشت.
اما در روان‌شناسی، این اصطلاح معنای گسترده‌تری پیدا کرده است. در تحقیقات روان‌شناسانی همچون آن مستن و نورمن گارمزی، تاب‌آوری به عنوان فرآیندی پویا تعریف می‌شود که در تعامل میان ویژگی‌های فردی کودک (مانند اعتمادبه‌نفس، خودتنظیمی هیجانی، و انعطاف‌پذیری شناختی) و عوامل محیطی (مانند حمایت اجتماعی، کیفیت آموزش، و ثبات خانوادگی) شکل می‌گیرد.

نکته کلیدی این است که مفهوم واقعی تاب آوری کودکان یک حالت ثابت نیست، بلکه مهارتی است که می‌تواند در طول زمان و با تجربه‌های گوناگون رشد کند یا تضعیف شود. این نگرش به ما می‌آموزد که تاب‌آوری در کودکان، حاصل تلاقی ظرفیت‌های درونی و فرصت‌های بیرونی است.

هیچ تعریفی از مفهوم واقعی تاب آوری کودکان بدون توجه به نقش خانواده و محیط اجتماعی کامل نیست.
کودکی که در محیطی امن، حمایتگر و پیش‌بینی‌پذیر رشد می‌کند، احتمال بیشتری دارد که در برابر فشارهای زندگی مقاوم باشد.
والدینی که با فرزند خود رابطه‌ای عاطفی، باز و پذیرنده برقرار می‌کنند، نه‌تنها امنیت روانی او را تضمین می‌کنند بلکه الگویی از نحوه مقابله با مشکلات را نیز به نمایش می‌گذارند.
محیط‌های آموزشی نیز در این میان تأثیر چشمگیری دارند.
مدارسی که علاوه بر آموزش درسی، مهارت‌های زندگی، کار گروهی، و مدیریت هیجان را آموزش می‌دهند، در عمل به تقویت مفهوم واقعی تاب آوری کودکان کمک می‌کنند.
از سوی دیگر، کودکانی که در محیط‌های پرتنش و فاقد حمایت مناسب زندگی می‌کنند، اگرچه ممکن است به‌طور خودانگیخته برخی مهارت‌های بقا را یاد بگیرند، اما این فرآیند معمولاً پرهزینه‌تر و آسیب‌زاتر است. بنابراین، سرمایه‌گذاری بر کیفیت روابط انسانی و ساختار محیطی، یک پیش‌شرط کلیدی در شکل‌گیری تاب‌آوری پایدار است.

مهارت‌های کلیدی در بطن مفهوم واقعی تاب آوری کودکان

وقتی از مفهوم واقعی تاب آوری کودکان سخن می‌گوییم، در واقع به مجموعه‌ای از مهارت‌های روانی و اجتماعی اشاره داریم که به کودک امکان می‌دهد با موقعیت‌های چالش‌برانگیز روبه‌رو شود و از آنها بیاموزد. این مهارت‌ها شامل خودآگاهی، خودتنظیمی، حل مسئله، تفکر انتقادی، همدلی، و مهارت‌های ارتباطی است.
برای مثال، کودکی که توانایی تنظیم هیجان‌های خود را دارد، در شرایط استرس‌زا کمتر دچار واکنش‌های افراطی می‌شود و می‌تواند تصمیم‌های منطقی‌تری بگیرد.
همدلی نیز به او کمک می‌کند روابط حمایتی قوی‌تری ایجاد کند که خود یک عامل حفاظتی در برابر فشارهای زندگی است.
آموزش این مهارت‌ها از طریق بازی‌های گروهی، فعالیت‌های خلاقانه، و گفت‌وگوهای هدایت‌شده می‌تواند مفهوم واقعی تاب آوری کودکان را از یک ایده نظری به یک توانایی عملی و روزمره تبدیل کند. نکته مهم این است که این مهارت‌ها باید به‌طور مستمر و در شرایط گوناگون تمرین شوند تا درونی گردند.

چالش‌ها و سوءبرداشت‌ها درباره مفهوم واقعی تاب آوری کودکان

یکی از موانع در مسیر ترویج مفهوم واقعی تاب آوری کودکان، برداشت‌های نادرست از این واژه است.
گاهی تاب‌آوری به اشتباه معادل «سخت شدن» یا «بی‌تفاوت شدن» در برابر مشکلات تلقی می‌شود. این تصور می‌تواند به فشار مضاعف بر کودک منجر شود، چرا که از او انتظار می‌رود بدون ابراز احساسات و بدون نیاز به حمایت، به تنهایی از پس چالش‌ها برآید.
در حالی که در تعریف علمی، تاب‌آوری به معنای پذیرش و پردازش احساسات، جست‌وجوی کمک، و یافتن راهکارهای سازنده برای عبور از بحران است.

از سوی دیگر، برخی والدین یا مربیان گمان می‌کنند که تاب‌آوری امری ذاتی است و نیازی به آموزش ندارد، در حالی که شواهد پژوهشی خلاف این را نشان می‌دهند.
برای پرورش مفهوم واقعی تاب آوری کودکان باید به او فرصت تجربه، شکست، یادگیری، و تلاش دوباره داد؛ نه اینکه او را از هر نوع چالش و شکست دور نگه داشت یا در نقطه مقابل، او را در برابر فشارهای فراتر از توانش قرار داد.
با درک این مفهوم  درمی‌یابیم که این توانایی یک سرمایه روان‌شناختی بلندمدت است که بر کیفیت زندگی فرد در تمام مراحل زندگی اثر می‌گذارد.
کودکی که تاب‌آوری بالایی دارد، در نوجوانی بهتر می‌تواند فشار همسالان را مدیریت کند، در بزرگسالی روابط سالم‌تری بسازد و در برابر بحران‌های کاری یا خانوادگی انعطاف بیشتری نشان دهد. بنابراین، آموزش و تقویت این مهارت باید به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از برنامه‌های تربیتی و آموزشی در خانه و مدرسه مورد توجه قرار گیرد.

والدین، مربیان و سیاست‌گذاران آموزشی می‌توانند با همکاری یکدیگر محیط‌هایی بسازند که در آنها کودکان نه تنها احساس امنیت و حمایت کنند، بلکه فرصت تجربه، کشف، و رشد را نیز داشته باشند.
مفهوم واقعی تاب آوری کودکان به ما می‌آموزد که مقاومت در برابر مشکلات، به معنای نادیده گرفتن آنها نیست، این بدان معناست که میتوان با شجاعت، انعطاف و یادگیری، مسیر رشد را ادامه داد؛ حتی اگر این مسیر پر از چالش باشد.