رابطه فرزندپروری با تاب‌آوری چیست ؟

طیبه سرلک
فرزندپروری یکی از مهم‌ترین وظایفی است که هر پدر و مادر بر عهده دارند. کیفیت شیوه تربیت بر سلامت روان، رشد اجتماعی و آینده کودک تأثیر مستقیم دارد.
در سال‌های اخیر مفهوم تاب‌آوری در روانشناسی اهمیت زیادی پیدا کرده است.
تاب‌آوری به معنای توانایی فرد در مقابله با مشکلات، حفظ آرامش در شرایط دشوار، تلاش برای حل مسئله و ادامه مسیر زندگی بدون تسلیم شدن است.
وقتی گفته می‌شود فرزندپروری با تاب‌آوری مرتبط است، یعنی سبک تربیت والدین می‌تواند باعث افزایش یا کاهش قدرت تحمل، استقامت و انعطاف‌پذیری کودکان در برابر چالش‌های زندگی شود.
کودکی که در محیطی امن، پرمحبت و هدایت‌گر بزرگ می‌شود، از نظر روانی قوی‌تر است و راحت‌تر می‌تواند سختی‌ها را پشت سر بگذارد.

تاب‌آوری فقط به معنای تحمل کردن نیست. افراد تاب‌آور نه تنها مقاوم‌اند، بلکه بعد از بحران دوباره رشد می‌کنند و حتی گاهی قوی‌تر از قبل می‌شوند.
برای مثال کودکی که در مدرسه با شکست درسی روبه‌رو می‌شود، اگر تاب‌آور باشد ناامید نمی‌شود، علت اشتباه را پیدا می‌کند و دوباره تلاش می‌کند. کودکی که مهارت تاب‌آوری دارد در آینده نوجوان و بزرگسالی سالم‌تری خواهد داشت. او در روابط اجتماعی کمتر آسیب می‌بیند، در تحصیل موفق‌تر است و در محیط کار توانایی حل مسئله بیشتری دارد.

اما سؤال مهم این است که این تاب‌آوری چگونه شکل می‌گیرد؟
بسیاری از پژوهش‌های روانشناسی نشان داده‌اند که سبک فرزندپروری نقش اصلی را دارد. کودک تاب‌آور حاصل اتفاق تصادفی نیست.
رفتار والدین، نوع ارتباط با فرزند، نحوه برخورد با اشتباهات و نحوه حمایت عاطفی، همگی در ساختن مغز و شخصیت کودک اثرگذار هستند.
خانواده اولین مدرسه زندگی است و والدین اولین مربیان او هستند.

در خانواده‌هایی که والدین مهربان اما قاطع هستند، کودکان یاد می‌گیرند مسئولیت کارهای خود را بپذیرند.
اگر اشتباه کردند با فریاد و تحقیر روبه‌رو نمی‌شوند، اما پیامد رفتاری منطقی برای آنها وجود دارد. این شرایط باعث می‌شود کودک بفهمد در زندگی در برابر انتخاب‌هایش مسئول است.
چنین کودکی در آینده هنگام روبه‌رو شدن با مشکلات فرار نمی‌کند، مقصر نمی‌گردد و از شکست نمی‌ترسد.
بلکه قبول می‌کند که مسئله‌ای وجود دارد و باید برای حل آن کاری انجام دهد. این دقیقاً جوهره تاب‌آوری است.

تاب‌آوری همچنین به رابطه امن عاطفی با والدین وابسته است.
کودکانی که احساس امنیت روانی می‌کنند، اعتمادبه‌نفس بالاتری دارند. آنها دنیا را جای امن‌تری می‌بینند و وقتی چالشی پیش می‌آید، مغزشان سریع دچار وحشت نمی‌شود.
امنیت عاطفی زمانی ایجاد می‌شود که پدر و مادر در کنار فرزند حضور واقعی داشته باشند، با او گفتگو کنند، احساساتش را بشنوند و هنگام نیاز حمایتش کنند.
حتی اگر کودک گریه کند یا عصبانی شود، والدین به جای ترساندن یا سرزنش او، آرامش خود را حفظ می‌کنند.
در چنین محیطی کودک یاد می‌گیرد هیجان‌هایش طبیعی هستند و می‌تواند آنها را کنترل کند.

تاب‌آوری با روش‌های تربیتی سختگیرانه و تنبیهی رشد نمی‌کند.
بسیاری از والدین تصور می‌کنند اگر سختگیر باشند، کودک قوی می‌شود، اما واقعیت برعکس است.
وقتی کودک مدام می‌ترسد یا شرمنده می‌شود، مغزش در حالت دفاعی قرار می‌گیرد و در آینده در برابر استرس شکننده‌تر خواهد بود.
کودکی که با ترس بزرگ شود، در نوجوانی یا بسیار پرخاشگر می‌شود یا بسیار گوشه‌گیر. هر دو این حالت‌ها نشان‌دهنده ضعف تاب‌آوری هستند.
فرزندپروری درست به کودک اجازه می‌دهد اشتباه کند، اما به او کمک می‌کند یاد بگیرد چطور اشتباهش را جبران کند. تمرین جبران اشتباه یعنی تمرین تاب‌آوری.

یکی از مهم‌ترین عوامل تقویت تاب‌آوری، آموزش مهارت حل مسئله است.
پدر و مادر می‌توانند به جای اینکه بلافاصله مشکلات فرزند را حل کنند، او را راهنمایی کنند تا خودش راه حل پیدا کند.
کودک از طریق مواجهه با مسائل کوچک زندگی، مثل دعوا با دوستان، شکست در بازی یا دیر شدن برای مدرسه، یاد می‌گیرد مسئولیت بپذیرد و برای بهتر شدن شرایط تلاش کند.
حمایت والدین شبیه عصا است، نه صلیب. یعنی باید کمک‌کننده باشد، اما نباید همه بار زندگی را به جای کودک بردارد.

تاب‌آوری همچنین با خودشناسی و مدیریت احساسات ارتباط دارد.
کودکی که در خانواده یاد می‌گیرد درباره احساساتش حرف بزند، در بزرگسالی دچار فروپاشی روانی نمی‌شود.
او می‌داند غمگین شدن، اضطراب، خشم یا شکست بخشی طبیعی از زندگی است
. اگر والدین احساسات کودک را مسخره کنند یا او را به سکوت مجبور کنند، کودک یاد می‌گیرد احساساتش خطرناک و غیرقابل بیان است. نتیجه این روش، ضعف روانی و ناتوانی در مقابله با بحران‌ها خواهد بود. در مقابل اگر والدین به کودک کمک کنند نام احساسش را پیدا کند، او یاد می‌گیرد هیجان‌ها را کنترل کرده و منطقی‌تر رفتار کند. این توانایی یکی از اصلی‌ترین پایه‌های تاب‌آوری است.

محیط خانوادگی نیز نقش مهمی دارد. خانواده‌ای که در آن احترام وجود دارد، کودک را ارزشمند می‌کند. ارزشمندی یعنی کودک باور دارد توانایی رشد دارد.
وقتی کودک به خودش باور داشته باشد، در زمان سختی تسلیم نمی‌شود.
خودباوری یک منبع داخلی انرژی روانی است که فرد را به ادامه تلاش تشویق می‌کند. بسیاری از دانش‌آموزان موفق که در امتحانات، کنکور یا فعالیت‌های هنری پیروز می‌شوند، تنها به دلیل هوش بیشتر نیست، بلکه به دلیل باور به توانایی‌های خود است. این باور در کودکی و با حمایت والدین شکل می‌گیرد.

آموزش مسئولیت‌پذیری نیز بخش مهمی از فرزندپروری است.
کودکانی که هیچ مسئولیتی در خانه ندارند، در آینده در برابر کوچک‌ترین مشکل دچار آشفتگی می‌شوند.
همکاری در کارهای خانه، مراقبت از وسایل شخصی، مدیریت تکالیف یا حتی رسیدگی به حیوان خانگی باعث می‌شود کودک یاد بگیرد که زندگی نظم می‌خواهد.
نظم ذهنی مشابه نظم رفتاری است و انسان‌های منظم در حل مشکلات توانمندتر هستند.

تاب‌آوری علاوه بر خانواده، از طریق رابطه با اجتماع نیز رشد می‌کند.
اما اولین آموزش اجتماعی در خانه شروع می‌شود.
کودک باید یاد بگیرد که دنیا همیشه طبق خواسته او پیش نمی‌رود و نیاز است در تعامل با دیگران صبور باشد.
والدینی که مدام به جای فرزندشان درخواست‌ها را انجام می‌دهند، فرصت یادگیری صبر و تحمل را از او می‌گیرند.
کودکی که همه چیز را آماده تحویل می‌گیرد، در آینده با اولین ناکامی زمین می‌خورد.

ارتباط نزدیک والدین با مدرسه هم در تاب‌آوری مؤثر است.
اگر کودک در مدرسه با مشکل درسی یا رفتاری مواجه شود، والدین باید به شکل آرام و همکارانه با معلم گفتگو کنند.
راه‌حل مشترک باعث می‌شود کودک حس کند تنها نیست.
در مقابل والدینی که با خشونت، سرزنش یا دعوا واکنش نشان می‌دهند، ناخواسته به کودک پیام می‌دهند که مشکل او بحران بزرگی است، نه یک اتفاق قابل حل. این نوع واکنش‌ها تاب‌آوری را کاهش می‌دهد.

نقش بازی در تقویت تاب‌آوری نیز بسیار مهم است.
بازی‌های گروهی، بازی‌های فکری و بازی‌های بدنی به کودک یاد می‌دهند پیروز شدن و شکست خوردن بخشی طبیعی از زندگی است.
مهارت کار گروهی، رقابت سالم و مدیریت هیجان همگی طی بازی شکل می‌گیرند. در دنیای امروز که بسیاری از کودکان بیشتر با تلفن همراه سرگرم هستند، این تجربه‌های واقعی کاهش یافته و لازم است والدین به فعالیت‌های واقعی و اجتماعی توجه بیشتری کنند.

تاب‌آوری با محبت بی‌قید و شرط رابطه مستقیم دارد.
کودک باید بداند حتی اگر موفق نشد، حتی اگر اشتباه کرد، ارزشش نزد والدین کم نمی‌شود. این احساس امنیت باعث می‌شود او از شکست نترسد. ترس از شکست دشمن تاب‌آوری است. کودکی که از واکنش والدین می‌ترسد، در آینده از ریسک کردن و تجربه‌های جدید فرار می‌کند. اما کودکی که می‌داند در هر شرایطی پذیرفته می‌شود، شجاع‌تر و باانگیزه‌تر خواهد بود.

نکته مهم این است که والدین نیز باید خودشان انسان‌های تاب‌آور باشند.
فرزندپروری فقط آموزش نیست، الگو بودن است. اگر والدین با کوچک‌ترین مشکلی عصبی شوند یا ناامید شوند، کودک یاد می‌گیرد که بحران یعنی فروپاشی. اما اگر والدین در شرایط سخت آرام بمانند، فکر کنند و راه‌حل پیدا کنند، کودک رفتار آنها را تقلید می‌کند. خانواده‌ای که درباره مشکلات گفتگو می‌کند، از همدیگر حمایت می‌کند و برای حل مسئله با هم همکاری می‌کند، بهترین محیط برای رشد تاب‌آوری است.

تاب‌آوری همچنین به معنی مثبت‌نگری واقع‌بینانه است.
کودک باید یاد بگیرد در شرایط سخت نقاط امید را پیدا کند. والدین می‌توانند با جمله‌های حمایتی به کودک یادآوری کنند که هر مشکلی قابل حل است. کودک باید بفهمد شکست پایان نیست، بخشی از مسیر یادگیری است. این نگاه مثبت موتور محرک تلاش در زندگی است.

تاب‌آوری نه تنها برای دوران کودکی مفید است، بلکه مهم‌ترین سرمایه روانی برای آینده خواهد بود.
نوجوانی دوره پرچالش و حساس است.
اگر کودک بدون داشتن تاب‌آوری وارد این سن شود، احتمال افسردگی، اضطراب، پرخاشگری، افت تحصیلی و حتی رفتارهای خطرناک بیشتر می‌شود.
اما نوجوانی که تاب‌آور باشد، در برابر فشار دوستان، مسائل درسی، تغییرات بدنی و مشکلات خانوادگی مقاوم‌تر است.
او یاد گرفته است که احساساتش را کنترل کند، تصمیم منطقی بگیرد و دنبال کمک بگردد.

در بزرگسالی نیز تاب‌آوری یکی از مهم‌ترین عوامل موفقیت است.
زندگی پر از چالش است. کار، ازدواج، تربیت فرزند، مشکلات اقتصادی و تصمیم‌های مهم همگی به مهارت‌های روانی نیاز دارند.
بسیاری از افراد موفق نه به خاطر نداشتن مشکل، بلکه به دلیل توانایی مدیریت مشکلات به موفقیت رسیده‌اند. این توانایی از کودکی آغاز شده است.

به طور خلاصه، فرزندپروری و تاب‌آوری رابطه‌ای مستقیم دارند.
کودکی که در محیط با عشق، احترام، مسئولیت‌پذیری، یادگیری اشتباهات، خودشناسی و مهارت حل مسئله رشد کند، در آینده انسان قوی‌تری خواهد بود. فرزندپروری درست یعنی پرورش ذهن، قلب و شخصیت کودک. والدین با محبت، گفتگوی سالم، نظم منطقی و حمایت مداوم می‌توانند آینده فرزند خود را از نظر روانی تضمین کنند. تاب‌آوری میراثی است که پدر و مادر برای تمام عمر به فرزند هدیه می‌دهند. این هدیه ارزشمند باعث می‌شود او در مسیر زندگی قوی بماند، امیدوار باشد و بتواند حتی از بحران‌ها فرصت بسازد.

اگر والدین از همین امروز تصمیم بگیرند رابطه‌ای سالم‌تر، محترمانه‌تر و آگاهانه‌تر با فرزندشان داشته باشند، آرام آرام شخصیت تاب‌آور او ساخته می‌شود. هیچ کودکی دیر نیست. حتی اگر سبک تربیتی قبلی سختگیرانه یا اشتباه بوده، همیشه می‌توان تغییر کرد. کودکان فوق‌العاده سازگار هستند و با کوچک‌ترین توجه و حمایت والدین، دوباره شکوفا می‌شوند.

در نتیجه اهمیت ارتباط فرزندپروری با تاب‌آوری چیزی فراتر از یک موضوع روانشناسی است.
این موضوع به آینده جامعه، سلامت روان نسل‌های بعد و کیفیت زندگی فردی بستگی دارد.
فرزندپروری مسئولیتی ساده نیست، اما آگاهی و عشق می‌تواند آن را به زیباترین مسیر تبدیل کند.
والدینی که به جای فشار، رشد را انتخاب می‌کنند، نه تنها فرزند قوی‌تری می‌سازند، بلکه خانواده‌ای آرام‌تر و شادتر خواهند داشت.
تاب‌آوری ریشه در خانه دارد و خانه‌ای که سرشار از محبت، احترام و آموزش باشد، بهترین زمین برای پرورش نسل سالم، امیدوار و توانمند است.