ابعاد اجتماعی پدافند غیرعامل و مفهوم اجتماعی بودن آن

پدافند غیرعامل یکی از مهم‌ترین رویکردهای دفاعی هر کشور در برابر تهدیدات طبیعی، انسانی و فناورانه است.
وقتی از پدافند سخن می‌گوییم، ذهن بسیاری از مردم به سمت تجهیزات نظامی یا اقدامات سخت‌افزاری می‌رود، اما واقعیت این است که پدافند غیرعامل بیش از هر چیز، ماهیتی اجتماعی، فرهنگی و انسانی دارد**. در این نوشتار به بررسی مفهوم اجتماعی بودن پدافند غیرعامل و ابعاد اجتماعی آن می‌پردازیم و نشان می‌دهیم که چگونه جامعه، مردم و نهادهای اجتماعی نقش اصلی در موفقیت آن دارند.

 مقدمه‌ای بر مفهوم پدافند غیرعامل

پدافند غیرعامل مجموعه اقداماتی است که بدون استفاده از سلاح و تجهیزات نظامی، باعث کاهش آسیب‌پذیری انسان، تأسیسات و زیرساخت‌ها در برابر تهدیدات می‌شود. این مفهوم در اصل بر پیشگیری، آمادگی و تاب‌آوری تکیه دارد. به بیان ساده، پدافند غیرعامل یعنی کاری کنیم که اگر دشمن یا حادثه‌ای حمله کرد، میزان خسارت و تلفات تا حد ممکن کم شود.

برای مثال، ساخت ساختمان‌ها با اصول ایمنی در برابر زلزله، آموزش مردم برای مقابله با بحران‌ها، طراحی شهری هوشمند و امن، ایجاد شبکه‌های اطلاع‌رسانی سریع و دقیق، و افزایش آگاهی عمومی درباره تهدیدات مختلف، همگی مصادیقی از پدافند غیرعامل هستند.

اما یکی از مهم‌ترین و شاید مغفول‌ترین بخش‌های پدافند غیرعامل، بعد اجتماعی آن است. در واقع، اگر جامعه‌ای از نظر فرهنگی، روانی و اجتماعی برای مقابله با بحران‌ها آماده نباشد، هیچ زیرساخت فیزیکی نمی‌تواند امنیت واقعی را تضمین کند.

اجتماعی بودن پدافند غیرعامل یعنی چه؟

وقتی از اجتماعی بودن پدافند غیرعامل سخن می‌گوییم، منظورمان این است که این مفهوم تنها در محدوده‌ی نهادهای حکومتی یا نظامی معنا ندارد، بلکه در بطن جامعه و میان مردم تحقق می‌یابد. پدافند غیرعامل زمانی موفق است که مردم نسبت به تهدیدات آگاه باشند، احساس مسئولیت کنند، در بحران‌ها همکاری داشته باشند و به توصیه‌ها و آموزش‌ها عمل کنند.

به بیان دیگر، پدافند غیرعامل اجتماعی یعنی:

* جامعه در برابر تهدیدات آگاه و هوشیار باشد.
* مردم نقش فعالی در پیشگیری و مقابله با بحران‌ها ایفا کنند.
* نهادهای اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و رسانه‌ای برای افزایش تاب‌آوری اجتماعی همکاری کنند.
* اعتماد اجتماعی تقویت شود و جامعه از درون مقاوم گردد.

از این دیدگاه، پدافند غیرعامل نه فقط یک طرح فنی یا نظامی، بلکه یک فرهنگ اجتماعی است که باید در رفتار، باور و سبک زندگی مردم نهادینه شود.


اهمیت بعد اجتماعی پدافند غیرعامل

پدافند غیرعامل اگر بدون مشارکت مردم و نهادهای اجتماعی اجرا شود، صرفاً در سطح اسناد و برنامه‌ها باقی می‌ماند.
تجربه‌ی کشورهایی که در برابر بحران‌ها موفق عمل کرده‌اند، نشان می‌دهد که میزان آگاهی و انسجام اجتماعی مردم، مهم‌تر از تجهیزات و زیرساخت‌هاست.

برای نمونه، در کشورهایی مانند ژاپن یا کره‌جنوبی، آموزش‌های اجتماعی در زمینه‌ی مدیریت بحران از دوران کودکی آغاز می‌شود.
در نتیجه، هنگام وقوع زلزله یا حادثه، مردم به‌صورت هماهنگ، آرام و دقیق عمل می‌کنند. این رفتار نتیجه‌ی پدافند غیرعامل اجتماعی است؛ یعنی جامعه‌ای آماده، آگاه و منسجم.

در مقابل، در جوامعی که مردم از تهدیدات آگاهی ندارند یا اعتماد اجتماعی پایین است، حتی بحران‌های کوچک می‌تواند به آشوب، ترس یا بی‌نظمی گسترده تبدیل شود.

بنابراین، بعد اجتماعی پدافند غیرعامل به‌عنوان زیربنای اصلی پایداری ملی شناخته می‌شود.

 ابعاد اجتماعی پدافند غیرعامل

ابعاد اجتماعی پدافند غیرعامل را می‌توان در چند محور اصلی بررسی کرد:
فرهنگ، آموزش، مشارکت مردمی، رسانه، اعتماد اجتماعی، مدیریت افکار عمومی و تاب‌آوری اجتماعی.
در ادامه هر یک از این ابعاد را به تفصیل توضیح می‌دهیم.

 ۱. بعد فرهنگی پدافند غیرعامل

فرهنگ، زیربنای تمام رفتارهای اجتماعی است.
پدافند غیرعامل بدون فرهنگ‌سازی عملاً به نتیجه نمی‌رسد. منظور از فرهنگ‌سازی در این زمینه، ایجاد باور و درک مشترک از اهمیت آمادگی، ایمنی و مسئولیت اجتماعی است.

وقتی مردم باور داشته باشند که امنیت کشور و سلامت جامعه به رفتارهای روزمره‌ی آن‌ها بستگی دارد، آنگاه فرهنگ پدافند غیرعامل شکل می‌گیرد.
برای نمونه، خاموش کردن چراغ‌های اضافی هنگام بحران، رعایت نکات ایمنی در خانه و محل کار، یا همکاری با نهادهای امدادی، همگی رفتارهایی فرهنگی هستند که از آگاهی و مسئولیت اجتماعی ناشی می‌شوند.

رسانه‌ها، مدارس، دانشگاه‌ها، مراکز فرهنگی و نهادهای مذهبی، نقش مهمی در گسترش این فرهنگ دارند. اگر پدافند غیرعامل در قالب یک ارزش اجتماعی معرفی شود، آنگاه مردم آن را به‌صورت داوطلبانه و نه اجباری، دنبال خواهند کرد.

 ۲. بعد آموزشی پدافند غیرعامل

آموزش، اصل و اساس پدافند غیرعامل است. جامعه‌ای که آموزش نبیند، در برابر تهدیدات ناتوان خواهد بود. آموزش‌های پدافند غیرعامل باید از سطوح ابتدایی مدارس آغاز شود و در تمام سطوح جامعه ادامه یابد.

آموزش‌های عمومی شامل موضوعاتی مانند مقابله با زلزله، آتش‌سوزی، حملات سایبری، شایعات رسانه‌ای و حتی جنگ روانی است. در سطح تخصصی نیز آموزش به مدیران، نیروهای امدادی، خبرنگاران و کارکنان سازمان‌ها ضروری است.

در دنیای امروز، تهدیدات فقط فیزیکی نیستند. حملات اطلاعاتی و رسانه‌ای نیز می‌توانند به‌سرعت جامعه را دچار بحران کنند. بنابراین، **سواد رسانه‌ای و سواد دیجیتال** بخش مهمی از آموزش‌های پدافند غیرعامل اجتماعی محسوب می‌شود.

۳. بعد مشارکت مردمی در پدافند غیرعامل

پدافند غیرعامل زمانی موفق است که مردم در آن مشارکت داشته باشند. مشارکت مردمی یعنی افراد جامعه نه‌تنها از خطرها آگاه باشند، بلکه در اجرای طرح‌ها و تصمیم‌ها نیز نقش فعال داشته باشند.
به‌عنوان مثال، ایجاد گروه‌های داوطلب محلی برای امداد و نجات، همکاری مردم با سازمان‌های مدیریت بحران، مشارکت در مانورهای ایمنی و گزارش‌دادن تهدیدات مشکوک، همگی جلوه‌هایی از مشارکت مردمی در پدافند غیرعامل است.

مشارکت مردمی همچنین باعث افزایش حس تعلق اجتماعی می‌شود. وقتی مردم بدانند که نقش مستقیم در امنیت جامعه دارند، احساس مسئولیت و همبستگی افزایش می‌یابد.

۴. بعد رسانه‌ای پدافند غیرعامل

رسانه‌ها در دنیای امروز نقش تعیین‌کننده‌ای در مدیریت بحران و آگاهی‌بخشی دارند. یکی از ابعاد مهم پدافند غیرعامل اجتماعی، نقش رسانه در ایجاد آرامش و مقابله با جنگ روانی دشمن است.

در زمان بحران، انتشار اخبار دقیق، سریع و شفاف می‌تواند از گسترش شایعات و ترس عمومی جلوگیری کند. برعکس، اگر رسانه‌ها اخبار نادرست یا هیجانی منتشر کنند، جامعه دچار بی‌اعتمادی و اضطراب می‌شود.

بنابراین، تربیت خبرنگاران آگاه به اصول پدافند غیرعامل، راه‌اندازی شبکه‌های اطلاع‌رسانی مطمئن، و آموزش مردم در زمینه‌ی تشخیص اخبار درست از نادرست، بخش حیاتی از پدافند غیرعامل اجتماعی است.

 ۵. بعد اعتماد اجتماعی

اعتماد اجتماعی، زیربنای همبستگی ملی است. بدون اعتماد، هیچ برنامه‌ای در سطح جامعه به‌درستی اجرا نمی‌شود. اگر مردم به نهادها، رسانه‌ها یا مسئولان بی‌اعتماد باشند، در زمان بحران، به هشدارها و توصیه‌ها عمل نخواهند کرد.

پدافند غیرعامل اجتماعی باید بر پایه‌ی اعتماد متقابل بین مردم و حاکمیت بنا شود. شفافیت اطلاعات، صداقت در اطلاع‌رسانی، پاسخ‌گویی مسئولان و احترام به حقوق مردم، از عواملی هستند که اعتماد اجتماعی را تقویت می‌کنند.

هر چه اعتماد بیشتر باشد، میزان همکاری، مشارکت و مقاومت اجتماعی نیز افزایش می‌یابد.

 ۶. بعد مدیریت افکار عمومی

در شرایط بحران یا تهدید، افکار عمومی می‌تواند به‌سرعت تحت تأثیر رسانه‌ها یا شبکه‌های اجتماعی قرار گیرد. دشمنان ممکن است از این فرصت برای ایجاد نارضایتی، ناامنی روانی یا آشوب اجتماعی استفاده کنند.

پدافند غیرعامل اجتماعی با هدف مدیریت هوشمند افکار عمومی تلاش می‌کند تا از بروز چنین بحران‌هایی جلوگیری شود. این کار با **اطلاع‌رسانی به‌موقع، گفت‌وگوی شفاف، پاسخ به شایعات و هدایت جریان اطلاعات صحیح** انجام می‌شود.

مدیریت افکار عمومی، نوعی پدافند نرم است که می‌تواند از بروز بحران‌های اجتماعی و سیاسی جلوگیری کند.

 ۷. بعد تاب‌آوری اجتماعی

تاب‌آوری اجتماعی به معنای توانایی جامعه برای بازگشت به حالت عادی پس از بحران است. جامعه‌ای که از نظر روانی و فرهنگی مقاوم باشد، حتی پس از حملات یا حوادث سخت، سریع‌تر به ثبات بازمی‌گردد.

پدافند غیرعامل با ایجاد شبکه‌های حمایتی، آموزش مهارت‌های مقابله با استرس، تقویت روحیه‌ی جمعی و ایجاد اعتماد متقابل، تاب‌آوری اجتماعی را افزایش می‌دهد.

تاب‌آوری بالا یعنی جامعه‌ای که از بحران‌ها نمی‌ترسد، بلکه از آن‌ها می‌آموزد و قوی‌تر می‌شود.


نقش نهادهای اجتماعی در پدافند غیرعامل

در تحقق ابعاد اجتماعی پدافند غیرعامل، نهادهای اجتماعی نقشی اساسی دارند. مدارس، دانشگاه‌ها، رسانه‌ها، سازمان‌های مردم‌نهاد (NGOها)، نیروهای داوطلب، مساجد، شوراهای محلی و حتی خانواده‌ها می‌توانند به آموزش، اطلاع‌رسانی و تقویت همبستگی کمک کنند.

خانواده اولین سنگر پدافند غیرعامل است. اگر خانواده‌ها مهارت‌های ارتباطی، آرامش روانی و همکاری جمعی را به فرزندان بیاموزند، در سطح کلان جامعه نیز این ویژگی‌ها تکرار می‌شود.

 پدافند غیرعامل اجتماعی در برابر جنگ نرم و رسانه‌ای

یکی از مهم‌ترین تهدیدات قرن بیست‌ویکم، **جنگ نرم و رسانه‌ای** است. دشمنان دیگر فقط با سلاح حمله نمی‌کنند، بلکه با اطلاعات غلط، تحریف واقعیت‌ها و ایجاد دوگانگی در افکار عمومی، جامعه را تضعیف می‌کنند.

در چنین شرایطی، پدافند غیرعامل اجتماعی نقش سپر دفاعی دارد. اگر مردم از نظر فرهنگی و رسانه‌ای آموزش دیده باشند، در برابر شایعات، اخبار جعلی و تبلیغات منفی مقاوم می‌شوند.

رسانه‌های ملی و محلی باید در این زمینه نقش فعال‌تری ایفا کنند. همچنین باید فضایی برای گفت‌وگو و نقد سالم فراهم شود تا جامعه احساس کند که شنیده می‌شود. این خود نوعی پدافند اجتماعی در برابر نفوذ فکری و فرهنگی دشمن است.


پدافند غیرعامل و انسجام ملی

انسجام ملی یعنی وحدت در عین تفاوت‌ها. جامعه‌ای منسجم، دشمن را ناامید می‌کند. بعد اجتماعی پدافند غیرعامل دقیقاً بر همین محور حرکت می‌کند: تقویت وحدت، همکاری و هم‌دلی.

زمانی که اقوام، مذاهب و گروه‌های مختلف جامعه احساس عدالت، احترام و هم‌سرنوشتی کنند، پدافند غیرعامل به‌طور طبیعی در رفتار جمعی نهادینه می‌شود. انسجام ملی بزرگ‌ترین قدرت دفاعی هر کشور است.

نتیجه‌گیری و پایان سخن انکه پدافند غیرعامل، مفهومی فراتر از اقدامات فنی و مهندسی است. بعد اجتماعی پدافند غیرعامل، روح و جوهره‌ی اصلی آن به‌شمار می‌رود. بدون آگاهی، مشارکت و همکاری مردم، هیچ برنامه‌ای به‌طور کامل موفق نخواهد شد.
اجتماعی بودن پدافند غیرعامل یعنی تبدیل این مفهوم به یک فرهنگ عمومی، به‌گونه‌ای که هر فرد احساس کند بخشی از امنیت ملی کشور است.

وقتی جامعه‌ای از نظر فرهنگی غنی، از نظر روانی مقاوم، از نظر آموزشی آماده و از نظر ارتباطی منسجم باشد، دیگر هیچ تهدیدی نمی‌تواند آن را به‌سادگی متزلزل کند.

پدافند غیرعامل اجتماعی یعنی مردم، جامعه و نهادها در کنار هم بایستند تا امنیت نه فقط در مرزها، بلکه در ذهن و دل مردم برقرار شود.
دکترمحمدرضا مقدسی پدر و بنیانگذاری تاب آوری در ایران معتقد است همیاران سلامت به عنوان سفیران آگاهی، آموزش و پیشگیری در جامعه، نقشی کلیدی در افزایش تاب‌آوری اجتماعی و ارتقای آگاهی عمومی دارند. در واقع، حضور و فعالیت آنان، یکی از شاخص‌ترین جلوه‌های اجتماعی بودن پدافند غیرعامل است.
 اجتماعی بودن پدافند غیرعامل شامل ابعاد فرهنگی، آموزشی، مشارکتی، رسانه‌ای، اعتماد اجتماعی، مدیریت افکار عمومی و تاب‌آوری اجتماعی است.