بی‌اشتهایی عصبی و پرخوری عصبی

 اختلالات خوردن، گروهی از شرایط روانپزشکی پیچیده هستند که با الگوهای غیرطبیعی و ناسالم در رفتارهای تغذیه‌ای، نگرانی شدید درباره وزن و شکل بدن، و در بسیاری از موارد عوارض جسمانی جدی همراه‌اند.

عفت حیدری
فرهنگ یار تاب آوری ایران
مترجم کتاب روانشناسی اجتماعی غذاخوردن ، نشر رشد

این اختلالات معمولاً با ترکیبی از عوامل ژنتیکی، روانشناختی، اجتماعی و محیطی شکل می‌گیرند و می‌توانند کیفیت زندگی فرد را به شدت تحت تأثیر قرار دهند. از جمله شایع‌ترین و پرمطالعه‌ترین اختلالات خوردن، بی‌اشتهایی عصبی و پرخوری عصبی هستند.

بی‌اشتهایی عصبی (Anorexia Nervosa) با محدودیت شدید مصرف غذا، ترس غیرمنطقی از افزایش وزن و تصور نادرست از بدن مشخص می‌شود.
. افراد مبتلا به این اختلال اغلب وزن بدن بسیار پایین‌تر از حد طبیعی دارند و ممکن است به روش‌های خطرناک برای کاهش وزن مانند ورزش شدید، گرسنگی طولانی‌مدت یا استفاده از داروهای مدر روی بیاورند. این رفتارها می‌توانند باعث اختلالات قلبی، کاهش تراکم استخوان، ضعف سیستم ایمنی و سایر مشکلات پزشکی جدی شوند.

پرخوری عصبی (Bulimia Nervosa) با دوره‌های پرخوری کنترل‌نشده همراه با رفتارهای جبرانی مانند استفراغ عمدی، استفاده بیش از حد از ملین‌ها یا ورزش شدید شناخته می‌شود.
برخلاف بی‌اشتهایی عصبی، وزن افراد مبتلا معمولاً در محدوده طبیعی یا کمی بالاتر است، اما نوسانات غذایی و رفتارهای جبرانی می‌توانند باعث آسیب‌های جسمانی مانند اختلالات گوارشی، مشکلات دندان و اختلالات الکترولیتی شوند.

درک اختلالات خوردن نیازمند توجه به جنبه‌های روانشناختی، اجتماعی و پزشکی است.
درمان معمولاً ترکیبی از روان‌درمانی، مشاوره تغذیه‌ای و در صورت نیاز دارودرمانی را شامل می‌شود.
شناسایی زودهنگام و حمایت مستمر می‌تواند از پیامدهای بلندمدت جسمی و روانی جلوگیری کند و به بهبود کیفیت زندگی بیماران کمک کند.

اختلالات خوردن، شرایط پیچیده روانپزشکی هستند که با اختلال در رفتارهای تغذیه‌ای، تمرکز شدید بر غذا، وزن و تصویر بدن و اغلب عوارض پزشکی جدی همراه‌اند.
در میان این اختلالات، بی‌اشتهایی عصبی (Anorexia Nervosa) و پرخوری عصبی (Bulimia Nervosa) بیشترین مطالعه و شناخت را داشته‌اند.
این اختلالات معمولاً در دوران نوجوانی و اوایل بزرگسالی ظاهر می‌شوند و با مشکلات روانی، اجتماعی و جسمی قابل توجهی همراه هستند.
درک این اختلالات نیازمند رویکرد چندرشته‌ای است که عوامل بیولوژیکی، روانشناختی و فرهنگی-اجتماعی را در نظر گیرد.

تعریف و معیارهای تشخیصی

بی‌اشتهایی عصبی

بی‌اشتهایی عصبی عمدتاً با محدودیت شدید مصرف کالری و کاهش وزن قابل توجه نسبت به سن، جنس و مرحله رشد مشخص می‌شود. ویژگی‌های اصلی شامل موارد زیر است:

• ترس شدید از افزایش وزن حتی در حالت کمبود وزن.
• تصویر بدن تحریف‌شده و انکار جدی بودن کمبود وزن.
• رفتارهای مداوم که جلوگیری از افزایش وزن می‌کنند، مانند رژیم‌های محدود، ورزش شدید، یا سوءاستفاده از ملین‌ها و دیورتیک‌ها.

براساس DSM-5، بی‌اشتهایی عصبی به دو زیرگروه تقسیم می‌شود:

• نوع محدودکننده (Restricting Type): کاهش وزن عمدتاً از طریق رژیم غذایی، روزه یا ورزش شدید.
• نوع پرخوری/پاکسازی (Binge-Eating/Purging Type): فرد دچار دوره‌های تکراری پرخوری یا رفتارهای پاکسازی است.

پرخوری عصبی

پرخوری عصبی با دوره‌های تکراری پرخوری و سپس رفتارهای جبرانی برای جلوگیری از افزایش وزن مشخص می‌شود. ویژگی‌های اصلی شامل:

• خوردن مقدار زیادی غذا در مدت زمان کوتاه همراه با احساس کنترل نداشتن.
• رفتارهای جبرانی مانند استفراغ عمدی، سوءاستفاده از ملین‌ها، روزه یا ورزش شدید.
• ارزش‌گذاری شدید خود بر اساس وزن و شکل بدن.

برخلاف بی‌اشتهایی عصبی، افراد مبتلا به بولیمیا ممکن است وزن طبیعی یا بالاتر از حد نرمال داشته باشند، که می‌تواند تشخیص را به تأخیر اندازد.

براساس DSM-5، دوره‌های پرخوری و پاکسازی باید حداقل یک بار در هفته به مدت سه ماه رخ دهند تا تشخیص داده شود.

اپیدمیولوژی

هر دو اختلال عمدتاً زنان نوجوان و جوان را تحت تأثیر قرار می‌دهند، اگرچه مردان نیز ممکن است مبتلا شوند. مطالعات اپیدمیولوژیک نشان می‌دهد:

• شیوع طول عمر بی‌اشتهایی عصبی حدود ۰.۹٪ در زنان و ۰.۳٪ در مردان است.
• شیوع طول عمر بولیمیا حدود ۱.۵٪ در زنان و ۰.۵٪ در مردان است.
• شروع اختلال معمولاً در نوجوانی میانه تا اواخر رخ می‌دهد، هرچند موارد کودکی و بزرگسالی نیز مشاهده می‌شود.
• اختلالات همراه روانی رایج هستند، به ویژه افسردگی، اضطراب، اختلال وسواس فکری-عملی و سوء مصرف مواد.

مکانیسم‌های روانشناختی

دیدگاه‌های شناختی-رفتاری

مدل‌های شناختی-رفتاری نشان می‌دهند که AN و BN شامل تحریفات شناختی در مورد وزن، شکل بدن و ارزش شخصی هستند. افراد ممکن است باورهای سختگیرانه‌ای داشته باشند که رفتارهای محدودکننده یا جبرانی را تقویت کرده و چرخه‌ای خودپایدار ایجاد می‌کنند. در بولیمیا، دوره‌های پرخوری ممکن است توسط حالات خلقی منفی یا محدودیت غذایی تحریک شوند و پس از آن احساس گناه و پاکسازی رخ دهد.

عوامل عاطفی و شخصیتی

• کمال‌گرایی در AN شایع است و باعث پیگیری شدید لاغری می‌شود.
• تکانشگری در BN بیشتر دیده می‌شود و منجر به رفتارهای پرخوری و پاکسازی می‌شود.
• الکسیتیما (ناتوانی در شناسایی و بیان احساسات) ممکن است مقابله سازگارانه را دشوار کند و به رفتارهای خوردن ناسازگار منجر شود.

عوامل زیست‌عصبی

• ژنتیک: وراثت برای AN حدود ۵۰–۸۰٪ و برای BN حدود ۳۰–۷۰٪ است.
• ناقل‌های عصبی: اختلال در سروتونین ممکن است باعث اختلالات خلقی، وسواس و کنترل اشتها شود؛ دوپامین می‌تواند حساسیت به پاداش و رفتار پرخوری را تحت تأثیر قرار دهد.
• ساختار مغز: تصویربرداری عملکردی تغییرات در قشر پیش‌پیشانی، جزیره و سیستم لیمبیک نشان می‌دهد که با پردازش پاداش، تنظیم هیجانی و تصویر بدن مرتبط است.

تأثیرات فرهنگی-اجتماعی

فشارهای فرهنگی برای لاغری، تصاویر رسانه‌ای ایده‌آل بدن و نگرش‌های خانواده و همسالان به رژیم غذایی، در شروع و حفظ اختلالات خوردن نقش دارند.

ویژگی‌های بالینی

عوارض جسمی

بی‌اشتهایی عصبی بالاترین نرخ مرگ و میر را در میان اختلالات روانی دارد:

• قلبی: برادی‌کاردی، فشار خون پایین، آریتمی.
• غددی: آمنوره، کم‌کاری تیروئید، هیپوگلیسمی.
• گوارشی: یبوست، تأخیر در تخلیه معده.
• استخوانی: کاهش تراکم استخوان و پوکی استخوان.
• خونی: کم‌خونی، کاهش گلبول‌های سفید.

پرخوری عصبی نیز خطرات پزشکی دارد، اگرچه معمولاً عوارض وزنی شدید نیست:

• گوارشی: التهاب مری، گاستریت، پانکراتیت.
• دندان: فرسایش مینای دندان به دلیل استفراغ مکرر.
• الکترولیتی: کاهش پتاسیم و منیزیم که می‌تواند آریتمی قلبی ایجاد کند.
• غددی: اختلالات قاعدگی.

اختلالات روانی و اجتماعی

هر دو اختلال با افسردگی، اضطراب، انزوا و کاهش عملکرد اجتماعی همراه هستند. بیماران ممکن است مشکلات بین فردی، مشکلات تحصیلی و افزایش خطر خودکشی را تجربه کنند.

علل: دیدگاه چندعاملی

اختلالات خوردن ناشی از تعامل پیچیده عوامل بیولوژیکی، روانشناختی و فرهنگی-اجتماعی هستند:

• آسیب‌پذیری ژنتیکی: ویژگی‌هایی مانند کمال‌گرایی و اجتناب از خطر قابل ارث هستند.
• اختلالات زیست‌عصبی: سیستم‌های سروتونین و دوپامین بر خلق، اشتها و مسیرهای پاداش تأثیر می‌گذارند.
• ویژگی‌های روانشناختی: کمال‌گرایی بالا، عزت نفس پایین و مشکلات تنظیم هیجان.
• محرک‌های محیطی: رویدادهای استرس‌زا، انتقاد از وزن یا رژیم گرفتن.
• فشارهای فرهنگی: تصاویر ایده‌آل بدن و ارزش‌گذاری اجتماعی بر لاغری.

ارزیابی و تشخیص

مصاحبه‌های ساختاریافته، پرسشنامه‌های خودگزارشی و ارزیابی پزشکی برای تشخیص و تعیین شدت اختلال ضروری هستند.

رویکردهای درمانی

موفقیت درمان نیازمند تیم چندرشته‌ای، روان‌درمانی مبتنی بر شواهد، دارودرمانی مکمل، بازتوانی تغذیه‌ای و در موارد شدید، درمان بستری است.

پیش‌آگهی

پیش‌آگهی در بی‌اشتهایی عصبی حدود ۲۰–۳۰٪ مزمن است، در حالی که پیش‌آگهی بولیمیا معمولاً بهتر است. بهبود واقعی شامل بازگشت وزن سالم، رفع رفتارهای پرخوری-پاکسازی و راهبردهای مقابله‌ای سالم است.

تحقیقات نوین و چشم‌انداز آینده

مطالعات در حوزه عملکرد عصبی-شناختی، ژنتیک و اپی‌ژنتیک، مداخلات دیجیتال و محور روده-مغز ادامه دارند و هدف آن ارائه درمان‌های شخصی‌سازی‌شده و پیشگیری مؤثر است.

جمع‌بندی

بی‌اشتهایی عصبی و پرخوری عصبی اختلالات روانی جدی و چندوجهی با پیامدهای روانی و پزشکی قابل توجه هستند.
درمان مؤثر نیازمند شناسایی زودهنگام، رویکرد چندرشته‌ای و روان‌درمانی مبتنی بر شواهد، همراه با مدیریت تغذیه‌ای و پزشکی است.
پیشرفت‌های نوروساینس، ژنتیک و فناوری دیجیتال امید به نتایج بهتر و مراقبت‌های شخصی‌سازی‌شده را افزایش داده است.
شناخت اثرات عاطفی و اجتماعی عمیق این اختلالات اهمیت همدلی، درک و پژوهش مستمر را برجسته می‌کند.