اعتیاد به عنوان یک اختلال مزمن مغزی شناخته میشود که با استفاده اجباری از مواد مخدر یا انجام رفتارهای پرخطر همراه است، حتی در صورت بروز عواقب منفی جسمی، روانی یا اجتماعی. این پدیده از نظر عصب شناختی با اختلال در سیستم پاداش مغز، به ویژه مسیرهای دوپامین مرتبط است.
افزایش غیرطبیعی دوپامین در نتیجه مصرف مواد یا فعالیتهای اعتیادآور، منجر به تقویت رفتارهای وابسته میشود.
اعتیاد به عنوان یک بیماری عودکننده (Relapsing Disease) تلقی میشود که نیازمند رویکردهای درمانی مداوم است.
  DSM-5 و WHO اعتیاد را به عنوان یک مشکل سلامت عمومی جدی طبقه بندی کرده اند که بر کیفیت زندگی، روابط اجتماعی و عملکرد فردی تأثیر میگذارد.
اعتیاد در نوجوانان از ترکیب عوامل فردی، خانوادگی و اجتماعی ناشی میشود.
فشارهای روانی مانند استرس، افسردگی و اضطراب ناشی از مسائلی مانند کنکور یا بحرانهای عاطفی، از دلایل اصلی گرایش به مواد مخدر هستند.
تأثیر همسالان نیز نقش کلیدی ایفا میکند، چراکه نوجوانان برای پذیرش در گروه یا تقلید از دوستان، ممکن است به مصرف مواد روی آورند.
مشکلات خانوادگی** مانند سابقه اعتیاد در خانواده، کمبود محبت، تعارضات فرهنگی و نبود ارتباط مؤثر بین والدین و نوجوان، خطر اعتیاد را افزایش میدهد.  

عوامل فردی شامل کنجکاوی، شخصیتهای ناپایدار، کمبود اعتمادبه نفس و اختلالات روانی مانند بیش فعالی یا اختلال سلوک است.
ناآگاهی از عواقب مواد مخدر و باورهای نادرست درباره بیخطر بودن مصرف، برخی نوجوانان را به سمت آزمایش مواد سوق میدهد.
شرایط محیطی مانند زندگی در محله های پرخطر یا مواجهه با مشاغل استرس زا نیز از عوامل تشدیدکننده هستند.  
عوامل ژنتیکی و نحوه واکنش بدن به مواد، ممکن است برخی نوجوانان را مستعد اعتیاد کند، اما تعامل این عوامل با محیط تعیینکننده نهایی است.
برای پیشگیری، آموزش مهارتهای مقابلهای، تقویت عزت نفس و بهبود ارتباطات خانوادگی ضروری است.  

دلایل اعتیاد در نوجوانان
عوامل رشدی

نوجوانان به دلیل تغییرات عصب شناختی و روانشناختی، آسیب پذیری بیشتری در برابر اعتیاد دارند.
قشر پیشپیشانی (Prefrontal Cortex) که مسئول تصمیم گیری و کنترل تکانه است، تا اواسط دهه ۲۰ تکامل نمییابد.
این موضوع باعث میشود نوجوانان در مقایسه با بزرگسالان، توانایی کمتری در ارزیابی ریسکها و مقاومت در برابر وسوسه و تمایلات  فوری داشته باشند.
  تمایل به جستجوی تجربیات جدید و استقلال از خانواده، آنها را به سمت آزمایش مواد مخدر سوق میدهد.
فشار همسالان نیز نقش کلیدی ایفا میکند؛ ترس از طردشدن یا تمایل به پذیرش در گروه، محرکهای رایج شروع مصرف هستند.

پایه های عصب زیستی اعتیاد در نوجوانان
مغز نوجوان به دلیل انعطاف پذیری عصبی (Neuroplasticity) بالا، نسبت به اثرات مخدر حساسیت بیشتری نشان میدهد.
مواد مخدر با تقلید از ناقلین عصبی یا تحریک بیش از حد آنها، تعادل شیمیایی مغز را برهم میزنند.
برای مثال، سیگار، الکل یا مواد مخدر، سطح دوپامین را افزایش میدهند که منجر به ایجاد احساس لذت موقت میشود.
با تکرار مصرف، مغز به تدریج به حضور ماده وابسته شده و تولید طبیعی دوپامین را کاهش میدهد.
این فرآیند، سبب تحمل (Tolerance) و وابستگی جسمی میشود که خود را در نیاز به مصرف مقادیر بیشتر برای رسیدن به اثر مطلوب نشان میدهد.

عوامل اجتماعی و محیطی مؤثر 
محیط زندگی نوجوانان از جمله خانواده، مدرسه و جامعه، نقش تعیین کنندهای در شکل گیری اعتیاد دارد.
خانواده هایی با سبک فرزندپروری سهل انگارانه، نظارت ضعیف یا تاریخچه اعتیاد، آسیب پذیری فرزندان را افزایش میدهند.
فقر، نابرابری اجتماعی و دسترسی آسان به مواد نیز از عوامل محیطی مهم هستند.
در موارد دیگر فرهنگ مصرف گرایی و تصاویر رسانه ای که استفاده از مواد را بعنوان نمادی از «جذابیت» یا «شیک» معرفی میکنند، تأثیرگذارند.
در برخی موارد، نوجوانان برای فرار از استرس ناشی از مشکلات خانوادگی یا آکادمیک، به مواد روی میآورند.

جنبه های روانشناختی: اختلالات همراه و سازگاری ناسالم
بسیاری از نوجوانان معتاد، همزمان با اختلالات روانی مانند اضطراب، افسردگی یا اختلال بیش فعالی (ADHD) مواجه هستند.
این شرایط باعث میشود تا مواد مخدر به عنوان یک مکانیسم مقابله ای ناسالم برای کاهش درد روانی مورد سوء استفاده قرار گیرند.
علاوه بر این، صفات شخصیتی همچون تکانشگری (Impulsivity) یا جستجوی حسی (Sensation Seeking) که در نوجوانان شایع است، احتمال آزمایش مواد را افزایش میدهد.

تحقیقات نشان میدهد که تجربه استرسهای شدید یا آسیبهای روانی در دوران کودکی (مانند آزار جنسی یا خشونت خانگی) نیز پیشگوی قوی اعتیاد در نوجوانی است.

پیشگیری و آموزش
نقش خانواده و مدرسه
پیشگیری از اعتیاد در نوجوانان نیازمند رویکردهای چندوجهی است.
آموزش خانواده ها در مورد تقویت مهارتهای ارتباطی، نظارت مؤثر و ایجاد محیط حمایتگر، از مهمترین اقدامات پیشگیرانه است.
مدارس نیز باید برنامه های آموزشی مبتنی بر شواهد را اجرا کنند تا نوجوانان را با عواقب اعتیاد آشنا ساخته و مهارتهای مقابلهای سالم (مانند مدیریت استرس یا تصمیمگیری) را به آنها بیاموزند. حمایت از فعالیتهای پرتحرک و هنری نیز میتواند به عنوان جایگزینی برای رفتارهای پرخطر عمل کند.

تاب آوری اعتیاد

فرآیندی چندمرحله ای

 
تاب آوری اعتیاد (Addiction Recovery) فرآیندی پیچیده و طولانی مدت است که شامل ترک مصرف، درمان عوارض جسمی و روانی، و بازسازی زندگی فردی و اجتماعی میشود.
این فرآیند اغلب با یک دوره  سم زدایی یا همان دیتوکس (Detoxification) تحت نظر پزشک آغاز میشود تا علائم ترک و خماری کنترل شوند.
سپس، درمانهای روانشناختی مانند درمان شناختی-رفتاری (CBT) یا درمان خانواده، به شناسایی الگوهای فکری و رفتاری ناسالم و تغییر آنها کمک میکنند.
گروههای حمایتی مانند گروههای دوازده قدم نیز نقش مهمی در حفظ انگیزه و جلوگیری از عود دارند.
تاب آوری اعتیاد همچنین مستلزم توجه به ریشه های روانی مانند آسیبهای گذشته یا اختلالات همراه است تا احتمال موفقیت درمان افزایش یابد.
 
اعتیاد در نوجوانان پدیده ای چندعاملی است که نیازمند درک عمیق از تعاملات بیولوژیکی، روانی و اجتماعی است.
با وجود چالشهای موجود، پیشرفت در روشهای درمانی مبتنی بر شواهد و تأکید بر پیشگیری زودهنگام، امیدهای زیادی برای کاهش آسیبهای ناشی از اعتیاد وجود دارد.
دکتر محمدرضا مقدسی مدیر و موسس خانه تاب آوری در جمع بندی و خاتمه کلام آورده است :
تاب آوری اعتیاد تنها از طریق همکاری بین فرد، خانواده، درمانگران و جامعه ممکن است.
سرمایه گذاری در آموزش عمومی، افزایش دسترسی به خدمات درمانی با کیفیت و کاهش انگ اجتماعی، گامهای اساسی در جهت مقابله با این بحران محسوب میشوند.


منبع : خانه تاب آوری ایران