تدوین مدل تاب‌آوری خانواده ایرانیان؛ اهمیت و چگونگی انجام آن

دکترمحمدرضا مقدسی
مشاور عالی ماموریت ملی تاب آوری فرهنگی

خانواده به عنوان کوچک‌ترین و در عین حال بنیادی‌ترین نهاد اجتماعی، نقش محوری در سلامت، پایداری و پیشرفت جامعه دارد. در طول تاریخ، خانواده ایرانی همواره مرکز مهر، پشتیبانی و ارزش‌های فرهنگی و اخلاقی بوده است. اما در سال‌های اخیر، تغییرات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و حتی فناوری، فشارهای گوناگونی را بر خانواده‌ها وارد کرده است.
این تحولات سبب شده تا مفهوم تاب‌آوری خانوادگی بیش از گذشته اهمیت یابد. تدوین یک مدل بومی تاب‌آوری خانواده ایرانی می‌تواند به‌عنوان نقشه راهی برای تقویت پایداری و سلامت روانی، عاطفی و اجتماعی خانواده‌ها عمل کند.

این مقاله به بررسی مفهوم تاب‌آوری خانواده، ضرورت تدوین مدل ایرانی آن، عوامل مؤثر بر تاب‌آوری خانواده‌ها و مراحل انجام پژوهش و طراحی این مدل پرداخته است.
هدف از این بحث، تبیین اهمیت ایجاد چارچوبی علمی و بومی است که بتواند خانواده ایرانی را در برابر چالش‌های روزگار مدرن مقاوم‌تر و کارآمدتر سازد.



 مفهوم تاب‌آوری خانواده

تاب‌آوری خانواده به معنای توانایی اعضای خانواده برای مقابله مؤثر با بحران‌ها، سازگاری با تغییرات و بازگشت به تعادل پس از تجربه‌ی مشکلات است.
خانواده تاب‌آور می‌تواند در برابر فشارهای روانی، اقتصادی و اجتماعی مقاومت کرده و حتی از دل بحران، رشد و یادگیری جدیدی کسب کند.

در واقع، تاب‌آوری خانواده توانایی استفاده از منابع درونی و بیرونی برای رشد، بازسازی و ادامه مسیر زندگی با امید و انسجام است.
خانواده‌ای که از تاب‌آوری بالایی برخوردار باشد، در شرایط دشوار، از هم نمی‌پاشد، بلکه به همکاری، همدلی و پشتیبانی متقابل تکیه می‌کند.

در خانواده ایرانی که پیوندهای عاطفی، فرهنگی و دینی نقش پررنگی دارند، تاب‌آوری می‌تواند معنا و جلوه‌ای خاص داشته باشد.
ایمان مذهبی، احترام به بزرگ‌ترها، همبستگی اجتماعی و فرهنگ ایثار از جمله عواملی هستند که در جامعه ایران ظرفیت بالایی برای تقویت تاب‌آوری فراهم می‌کنند.


چرا تدوین مدل تاب‌آوری خانواده ایرانی اهمیت دارد؟

در جهان امروز، بسیاری از مدل‌های تاب‌آوری بر اساس مطالعات جوامع غربی طراحی شده‌اند.
این مدل‌ها هرچند ارزش علمی بالایی دارند، اما به دلیل تفاوت‌های فرهنگی، اجتماعی و ارزشی، نمی‌توانند به طور کامل در جامعه ایرانی اجرا شوند.
ایران جامعه‌ای است با فرهنگ دینی، ساختار خانواده گسترده، روابط خویشاوندی قوی و باورهای مذهبی عمیق. بنابراین، نیاز به یک **مدل بومی و اختصاصی تاب‌آوری خانواده ایرانی** احساس می‌شود تا بتواند متناسب با ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی کشور، چارچوبی کاربردی ارائه دهد.


اهمیت تدوین چنین مدلی را می‌توان از چند جنبه بررسی کرد:

نخست آن‌که خانواده ایرانی در دهه‌های اخیر با تحولات گسترده‌ای روبه‌رو بوده است.
تغییر سبک زندگی، افزایش فشارهای اقتصادی، رشد شهرنشینی، کاهش ارتباطات خانوادگی گسترده، گسترش فضای مجازی و تغییر در ارزش‌های اجتماعی، ساختار سنتی خانواده را تحت‌تأثیر قرار داده‌اند. این تحولات اگر با افزایش تاب‌آوری همراه نباشد، می‌تواند منجر به فروپاشی روابط، تعارض‌های خانوادگی و حتی طلاق شود.

دوم آن‌که خانواده هسته اصلی شکل‌گیری شخصیت انسان است. هرگونه ضعف در پایداری خانواده، به طور مستقیم بر سلامت روانی، اجتماعی و تربیتی فرزندان تأثیر می‌گذارد. بنابراین تقویت تاب‌آوری خانوادگی در واقع سرمایه‌گذاری برای نسل آینده محسوب می‌شود.

سوم آن‌که از منظر اجتماعی، خانواده‌های تاب‌آور موجب پایداری جامعه می‌شوند. اگر خانواده‌ها بتوانند در برابر بحران‌ها مقاومت کرده و سازگار شوند، جامعه نیز از آشفتگی و فروپاشی مصون خواهد ماند.

چهارم آن‌که داشتن مدل بومی تاب‌آوری، به سیاست‌گذاران اجتماعی و فرهنگی کمک می‌کند تا برنامه‌ها و مداخلات خود را دقیق‌تر طراحی کنند. به عنوان مثال، نهادهای آموزشی، مشاوره‌ای، بهزیستی و فرهنگی می‌توانند بر اساس این مدل، دوره‌های آموزشی و طرح‌های حمایتی متناسب با نیازهای خانواده ایرانی ارائه دهند.



ویژگی‌های خانواده ایرانی در مسیر تاب‌آوری

خانواده ایرانی دارای مجموعه‌ای از ویژگی‌های فرهنگی و ارزشی است که می‌تواند زمینه‌ساز افزایش تاب‌آوری باشد.
یکی از مهم‌ترین این ویژگی‌ها، ایمان و معنویت است. باور به خدا، توکل، دعا و امیدواری به آینده از عناصر اصلی فرهنگ ایرانی ـ اسلامی هستند که در مواجهه با مشکلات، نقش مهمی در حفظ آرامش روانی خانواده‌ها دارند.

ویژگی دیگر، همبستگی عاطفی میان اعضای خانواده است.
در بسیاری از خانواده‌های ایرانی، روابط بین والدین و فرزندان، یا بین خواهران و برادران، بسیار نزدیک و حمایت‌گرانه است.
این نزدیکی عاطفی سبب می‌شود اعضای خانواده در شرایط دشوار به کمک یکدیگر بشتابند.

فرهنگ احترام به بزرگ‌ترها نیز در جامعه ایرانی اهمیت ویژه‌ای دارد. حضور پدربزرگ و مادربزرگ در تصمیم‌گیری‌ها و حمایت‌های خانوادگی، تجربه و خرد نسل‌های پیشین را وارد زندگی روزمره می‌کند و به تاب‌آوری خانواده کمک می‌نماید.

همچنین روحیه همیاری و نوع‌دوستی که در سنت ایرانی ریشه دارد، باعث می‌شود خانواده‌ها در بحران‌ها تنها نمانند و از حمایت اجتماعی گسترده‌ای برخوردار باشند.


عوامل مؤثر بر تاب‌آوری خانواده ایرانی

تاب‌آوری خانوادگی پدیده‌ای چندبعدی است که از تعامل عوامل روانی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی شکل می‌گیرد.
پژوهش‌های مختلف نشان داده‌اند که عواملی چون **ارتباط مؤثر میان اعضای خانواده، مهارت‌های حل مسئله، حمایت اجتماعی، باورهای مذهبی، رضایت زناشویی و وضعیت اقتصادی** نقش تعیین‌کننده‌ای در میزان تاب‌آوری دارند.

در خانواده ایرانی، نقش والدین بسیار مهم است.
پدر و مادرانی که مهارت ارتباطی، کنترل هیجانات، صبر و مدیریت استرس را بلد باشند، می‌توانند الگویی مثبت برای فرزندان خود باشند.
از سوی دیگر،نقش فرزندان در ایجاد نشاط و همبستگی خانوادگی نیز انکارناپذیر است.

در بعد اجتماعی، شبکه‌های خویشاوندی و همسایگی به عنوان منابع حمایت اجتماعی شناخته می‌شوند.
در بحران‌هایی مانند بیماری، بیکاری یا مشکلات مالی، این شبکه‌ها می‌توانند فشارها را کاهش دهند.

همچنین باورهای مذهبی و ارزش‌های فرهنگی، نقش محافظتی قدرتمندی دارند.
دین و معنویت در خانواده‌های ایرانی معمولاً منبع امید، معنا و آرامش است و به عنوان سپری در برابر ناامیدی عمل می‌کند.



چگونگی تدوین مدل تاب‌آوری خانواده ایرانی

تدوین مدل تاب‌آوری خانواده ایرانی فرآیندی علمی، مرحله‌به‌مرحله و میان‌رشته‌ای است که باید با مشارکت متخصصان حوزه‌های مختلف از جمله روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، مطالعات خانواده، علوم تربیتی و مطالعات فرهنگی انجام شود.
این فرآیند معمولاً شامل مراحل زیر است:

در گام نخست، مرور مطالعات و نظریه‌های موجود ضروری است.
پژوهشگر باید مدل‌های جهانی تاب‌آوری مانند مدل والش، مک‌کوبین و گیل، و سایر الگوهای خانوادگی را بررسی کرده و نقاط قوت و ضعف آن‌ها را در زمینه فرهنگی ایران تحلیل کند.

در گام دوم، مطالعه میدانی و کیفی صورت می‌گیرد.
در این مرحله، با خانواده‌های ایرانی در مناطق مختلف کشور مصاحبه‌های عمیق انجام می‌شود تا تجربه‌های واقعی آن‌ها از مقابله با بحران‌ها و نحوه بازگشت به تعادل شناخته شود. در این مصاحبه‌ها می‌توان از والدین، فرزندان، مشاوران خانواده و کارشناسان فرهنگی نظرخواهی کرد.

در گام سوم، تحلیل داده‌ها و استخراج مؤلفه‌ها انجام می‌شود.
پژوهشگر باید از روش‌هایی مانند تحلیل مضمون یا نظریه داده‌بنیاد استفاده کند تا مفاهیم و مؤلفه‌های کلیدی تاب‌آوری خانواده ایرانی استخراج شود. این مؤلفه‌ها ممکن است شامل معنویت، انسجام خانوادگی، حمایت اجتماعی، اعتماد متقابل، مهارت حل مسئله و رضایت زناشویی باشند.

در گام چهارم، تدوین مدل نظری اولیه صورت می‌گیرد. در این مرحله پژوهشگر بر اساس یافته‌ها، مدلی مفهومی طراحی می‌کند که روابط میان مؤلفه‌های مختلف را نشان می‌دهد. این مدل توضیح می‌دهد که چگونه عوامل فرهنگی، اجتماعی و روانی بر تاب‌آوری خانواده اثر می‌گذارند.

در گام پنجم، اعتبارسنجی مدل از طریق پژوهش‌های کمی یا ترکیبی انجام می‌شود.
برای مثال، می‌توان پرسش‌نامه‌ای طراحی کرد و آن را در میان نمونه‌ای بزرگ از خانواده‌های ایرانی توزیع نمود تا اعتبار و پایایی مدل سنجیده شود.

در نهایت، ارائه مدل نهایی و پیشنهاد راهکارهای کاربردی انجام می‌گیرد.
مدل نهایی باید علاوه بر جنبه نظری، قابلیت استفاده در سیاست‌گذاری‌ها، آموزش خانواده‌ها و طراحی برنامه‌های مداخله‌ای را داشته باشد.


کاربردهای مدل تاب‌آوری خانواده ایرانی

تدوین مدل تاب‌آوری خانواده ایرانی ابزاری است برای ارتقای کیفیت زندگی در جامعه. این مدل می‌تواند در حوزه‌های گوناگون کاربرد داشته باشد.

در حوزه آموزش و مشاوره خانواده، می‌توان بر اساس این مدل، دوره‌های مهارت‌آموزی برای والدین، زوجین و جوانان برگزار کرد تا شیوه‌های مقابله با تنش، کنترل خشم، گفت‌وگو و حل تعارض را بیاموزند.
در حوزه سیاست‌گذاری اجتماعی، نهادهایی مانند وزارت رفاه، آموزش‌وپرورش و سازمان بهزیستی می‌توانند برنامه‌هایی برای تقویت همبستگی خانوادگی، حمایت از خانواده‌های آسیب‌پذیر و ترویج سبک زندگی سالم طراحی کنند.

در حوزه رسانه و فرهنگ، برنامه‌سازان می‌توانند از یافته‌های این مدل برای ساخت فیلم‌ها و سریال‌هایی استفاده کنند که ارزش‌هایی مانند همدلی، ایثار، گذشت و پایداری را تقویت می‌کند.

همچنین این مدل می‌تواند در برنامه‌ریزی شهری و اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد. مثلاً طراحی فضاهای شهری که تعامل خانوادگی را افزایش دهد یا ایجاد مراکز حمایت روانی خانواده‌ها بر اساس الگوهای فرهنگی ایرانی.

 چالش‌های تدوین مدل تاب‌آوری خانواده ایرانی

هرچند تدوین چنین مدلی ضروری است، اما مسیر آن خالی از چالش نیست. یکی از چالش‌های اصلی، تفاوت فرهنگی میان مناطق مختلف کشور است.
ایران کشوری متنوع از نظر قومیت، زبان، مذهب و سنت‌های محلی است و تاب‌آوری در هر منطقه ممکن است شکل متفاوتی داشته باشد.

چالش دیگر، کمبود داده‌های دقیق و میدانی است. بسیاری از خانواده‌ها از بیان مشکلات خود پرهیز می‌کنند یا به دلایل فرهنگی از شرکت در مصاحبه‌های پژوهشی خودداری می‌نمایند.

همچنین سرعت تغییرات اجتماعی باعث می‌شود که مدل‌ها خیلی زود نیاز به به‌روزرسانی پیدا کنند.
نسل‌های جدید خانواده ایرانی در معرض تأثیر رسانه‌های جهانی، فضای مجازی و الگوهای نوین زندگی قرار دارند، که ممکن است درک سنتی از تاب‌آوری را دگرگون سازد.

با این حال، اگر این چالش‌ها با برنامه‌ریزی، دقت علمی و رویکرد فرهنگی مناسب مدیریت شود، مدل تاب‌آوری خانواده ایرانی می‌تواند به الگویی پایدار و کاربردی تبدیل گردد.

تدوین مدل تاب‌آوری خانواده ایرانی گامی حیاتی برای حفظ سلامت و پایداری نهاد خانواده در عصر تحولات سریع اجتماعی است.
دکتر محمدرضا مقدسی  مشاور عالی ماموریت ملی تاب آوری تاکید میکند خانواده ایرانی با پشتوانه فرهنگی، مذهبی و تاریخی خود، ظرفیت بالایی برای سازگاری و رشد در شرایط دشوار دارد، اما این ظرفیت نیازمند هدایت، شناخت و تقویت علمی است.

مدل بومی تاب‌آوری خانواده می‌تواند به سیاست‌گذاران، مشاوران، مربیان و خود خانواده‌ها کمک کند تا با درک بهتر از نقاط قوت و ضعف خود، راهکارهایی مؤثر برای مقابله با مشکلات بیابند.
این مدل نه‌تنها در سطح خانواده، بلکه در سطح جامعه اثرگذار خواهد بود و موجب افزایش سرمایه اجتماعی، امید و پویایی فرهنگی می‌شود.

 برای تحقق این هدف، لازم است همکاری میان نهادهای علمی، فرهنگی و اجتماعی گسترش یابد. هر چه شناخت ما از تاب‌آوری خانواده ایرانی عمیق‌تر و دقیق‌تر شود، توان ما برای حفظ بنیان خانواده و تربیت نسلی سالم‌تر و مقاوم‌تر بیشتر خواهد شد. خانواده تاب‌آور، جامعه تاب‌آور می‌سازد، و جامعه تاب‌آور، آینده‌ای روشن برای ایران رقم خواهد زد.