فرسودگی شغلی یکی از چالش‌های مهمی است که بسیاری از مددکاران اجتماعی در طول مسیر کاری خود با آن روبه‌رو می‌شوند.
مددکاری اجتماعی شغلی است که سرشار از تعامل با افراد آسیب‌دیده، گروه‌های در معرض خطر، خانواده‌های دچار مشکلات متعدد و جوامعی است که به حمایت نیاز دارند.
همین ارتباط مداوم با مشکلات و رنج‌های دیگران، اگرچه ارزشمند و تأثیرگذار است، اما می‌تواند به مرور زمان فشارهای زیادی را بر روان و جسم مددکار وارد کند.
وقتی این فشارها مدیریت نشوند، به فرسودگی شغلی منجر می‌شوند.

فرسودگی شغلی حالتی از خستگی عاطفی، جسمی و ذهنی است که بر اثر کار طولانی‌مدت، استرس شدید و مواجهه‌ی مداوم با مشکلات ایجاد می‌شود.
برای مددکاران اجتماعی، این پدیده نه‌تنها بر کیفیت خدماتی که ارائه می‌دهند اثر می‌گذارد، بلکه می‌تواند زندگی شخصی آنها را نیز مختل کند.
دکترمحمدرضامقدسی بنیانگذار و پدر تاب آوری ایران در این مقاله به بررسی ابعاد مختلف فرسودگی شغلی مددکاران اجتماعی، دلایل بروز آن، پیامدها و راهکارهای مقابله با آن پرداخته است:

 تعریف فرسودگی شغلی در مددکاری اجتماعی

فرسودگی شغلی در مددکاری اجتماعی به حالتی گفته می‌شود که فرد در اثر فشار روانی، حجم زیاد کار، مسئولیت‌های عاطفی و تماس مداوم با مشکلات دیگران دچار کاهش انگیزه، خستگی عمیق و ناامیدی می‌شود. مددکاران اجتماعی معمولاً با گروه‌های آسیب‌پذیر مانند کودکان بی‌سرپرست، زنان خشونت‌دیده، سالمندان تنها، افراد مبتلا به بیماری‌های روانی یا اعتیاد، خانواده‌های درگیر بحران و جوامع محروم در ارتباط هستند. این ارتباط مداوم با مشکلات انسانی، بار عاطفی سنگینی دارد و می‌تواند باعث خستگی و دل‌زدگی شغلی شود.

فرسودگی شغلی در این حرفه اغلب به صورت سه بعدی ظاهر می‌شود:
نخست، خستگی عاطفی است که باعث می‌شود مددکار دیگر توان همدلی و حمایت مؤثر نداشته باشد.
دوم، احساس بی‌کفایتی است که فرد تصور می‌کند کارهایش بی‌نتیجه است و نمی‌تواند تغییر مثبتی ایجاد کند.
سوم، نگرش منفی نسبت به مراجعان است که در آن مددکار دچار بی‌تفاوتی یا حتی قضاوت منفی نسبت به افرادی می‌شود که باید به آنها کمک کند.


دلایل بروز فرسودگی شغلی در مددکاران اجتماعی

برای درک بهتر فرسودگی شغلی باید به دلایل آن توجه کنیم. یکی از مهم‌ترین دلایل، ماهیت شغل مددکاری اجتماعی است.
این حرفه نیازمند همدلی، صبر، گوش‌دادن فعال و توانایی مواجهه با مشکلات سنگین است.
مددکار باید در شرایطی قرار بگیرد که بارها با خشونت، فقر، اعتیاد یا بیماری‌های روانی مواجه شود و این مواجهه‌ها می‌تواند روح و روان فرد را فرسوده کند.

از دیگر دلایل می‌توان به حجم زیاد کار و کمبود نیروی انسانی اشاره کرد.
در بسیاری از مراکز، تعداد مددکاران نسبت به نیاز جامعه بسیار کم است. در نتیجه یک مددکار مجبور می‌شود به ده‌ها یا صدها مراجعه‌کننده رسیدگی کند. این فشار زیاد نه‌تنها کیفیت کار را پایین می‌آورد، بلکه باعث خستگی شدید و بی‌انگیزگی می‌شود.

حقوق و مزایای ناکافی نیز عامل دیگری است. بسیاری از مددکاران اجتماعی احساس می‌کنند درآمدشان متناسب با حجم کار و فشار روانی که تحمل می‌کنند نیست. این مسئله حس بی‌ارزشی و بی‌انگیزگی را تقویت می‌کند.

عامل دیگر، کمبود حمایت سازمانی است. بسیاری از مددکاران گزارش می‌دهند که مدیران و مسئولان به سلامت روان و رفاه کارکنان توجه کافی ندارند. وقتی مددکار در شرایط سخت کاری قرار می‌گیرد اما حمایت عاطفی یا روانی دریافت نمی‌کند، سریع‌تر به فرسودگی دچار می‌شود.


پیامدهای فرسودگی شغلی مددکاران اجتماعی

فرسودگی شغلی پیامدهای گسترده‌ای دارد که هم مددکار، هم مراجعان و هم جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

نخستین پیامد، کاهش کیفیت خدمات است.
مددکاری اجتماعی شغلی است که به شدت به انگیزه، همدلی و انرژی نیاز دارد. وقتی فرد دچار فرسودگی شود، نمی‌تواند با همان کیفیت سابق به مراجعان کمک کند و این باعث کاهش اثرگذاری خدمات اجتماعی می‌شود.

پیامد دوم، اختلال در سلامت روان مددکار است. فرسودگی می‌تواند به افسردگی، اضطراب، بی‌خوابی و حتی اختلالات جسمی مانند سردردهای مزمن، مشکلات گوارشی یا بیماری‌های قلبی منجر شود.

پیامد سوم، ترک شغل و جابه‌جایی مداوم کارکنان است. بسیاری از مددکاران اجتماعی به دلیل فشارهای شغلی تصمیم به ترک حرفه می‌گیرند. این موضوع باعث کمبود نیرو و اختلال در ارائه خدمات اجتماعی می‌شود.

پیامد چهارم،اثر منفی بر روابط شخصی مددکار است. وقتی فرد بخش زیادی از انرژی خود را در محیط کار از دست می‌دهد، در زندگی خانوادگی و اجتماعی نیز دچار مشکلاتی مانند بی‌حوصلگی، انزوا یا تعارض می‌شود.



راهکارهای پیشگیری و مقابله با فرسودگی شغلی

برای مقابله با فرسودگی شغلی مددکاران اجتماعی، مجموعه‌ای از راهکارهای فردی و سازمانی وجود دارد.

از نظر فردی، مددکاران باید مراقبت از خود را جدی بگیرند.
این شامل خواب کافی، تغذیه سالم، ورزش منظم و اختصاص زمان برای تفریح و استراحت است. همچنین، استفاده از روش‌های آرام‌سازی مانند مدیتیشن، یوگا یا تمرین‌های تنفسی می‌تواند به کاهش استرس کمک کند.

مرزبندی در کار نیز اهمیت زیادی دارد.
بسیاری از مددکاران اجتماعی مرز بین زندگی شخصی و شغلی خود را از دست می‌دهند و مشکلات مراجعان را با خود به خانه می‌برند. ایجاد مرز روشن بین کار و زندگی شخصی می‌تواند مانع از انتقال استرس شغلی به زندگی خصوصی شود.

از نظر سازمانی، لازم است که مدیران و مسئولان به سلامت روان کارکنان توجه بیشتری داشته باشند.
فراهم کردن برنامه‌های مشاوره‌ای، کارگاه‌های آموزشی مدیریت استرس و حمایت‌های مالی و عاطفی می‌تواند نقش مهمی در کاهش فرسودگی داشته باشد.

علاوه بر این، کاهش حجم کار و تقسیم وظایف به شکل عادلانه، افزایش حقوق و مزایا و ایجاد محیط کاری مثبت از اقداماتی است که می‌تواند مانع فرسودگی شغلی شود.


 اهمیت آگاهی‌رسانی درباره فرسودگی شغلی

یکی از موضوعات مهم در این زمینه، افزایش آگاهی درباره فرسودگی شغلی است. بسیاری از مددکاران اجتماعی ممکن است علائم اولیه فرسودگی را بشناسند اما به دلیل کمبود اطلاعات یا ترس از قضاوت، آن را نادیده بگیرند.
آموزش‌های منظم درباره علائم و راه‌های پیشگیری می‌تواند به شناسایی زودهنگام این مشکل کمک کند.

رسانه‌ها، دانشگاه‌ها و مراکز آموزش مددکاری اجتماعی باید نقش فعالی در این زمینه ایفا کنند. انتشار مقالات، برگزاری کارگاه‌ها و گفتگوهای عمومی درباره سلامت روان مددکاران می‌تواند به فرهنگ‌سازی کمک کند.

مددکاری اجتماعی یکی از ارزشمندترین حرفه‌ها در جامعه است، زیرا به بهبود کیفیت زندگی گروه‌های آسیب‌پذیر کمک می‌کند. اما این حرفه پر از چالش است و مددکاران در معرض خطر بالای فرسودگی شغلی قرار دارند. خستگی عاطفی، کاهش انگیزه و مشکلات روانی از مهم‌ترین پیامدهای این پدیده هستند که هم فرد و هم جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

مقابله با فرسودگی شغلی نیازمند توجه همزمان به عوامل فردی و سازمانی است. مراقبت از خود، ایجاد مرز میان کار و زندگی شخصی، حمایت سازمانی، افزایش مزایا و توجه به سلامت روان می‌تواند از شدت این مشکل بکاهد. همچنین آگاهی‌رسانی و آموزش درباره فرسودگی شغلی نقش کلیدی در پیشگیری دارد.

اگر مددکاران اجتماعی بتوانند سلامت روان خود را حفظ کنند، قادر خواهند بود با انگیزه و انرژی بیشتری به حمایت از افراد و جوامع بپردازند. جامعه‌ای که به سلامت روان و رفاه مددکاران خود اهمیت بدهد، نه‌تنها از فرسودگی آنان جلوگیری می‌کند بلکه از خدمات مؤثرتر و انسانی‌تر در حوزه رفاه اجتماعی بهره‌مند خواهد شد.