تاب‌آوری اجتماعی مفهومی است که در سال‌های اخیر در علوم اجتماعی، مدیریت بحران، برنامه‌ریزی شهری و روانشناسی اجتماعی توجه زیادی به آن شده است.
 social resilience یا تاب آوری اجتماعی را میتوان ظرفیت تبدیل و تحول، تطبیق و سازگاری و توان مقابله با تنش و بحرانهای اجتماعی نامید.

خاطره اکبری
روانشناس و نویسنده کتاب مسیر سلامتی

این مفهوم به توانایی جوامع و گروه‌های انسانی برای مقابله با بحران‌ها، شوک‌ها و فشارهای مختلف اجتماعی، اقتصادی، زیست‌محیطی و روانی اشاره دارد.
تاب‌آوری اجتماعی تنها به بازگشت سریع جامعه به شرایط قبلی محدود نمی‌شود بلکه شامل ظرفیت رشد، یادگیری و سازگاری جامعه در مواجهه با شرایط چالش‌برانگیز نیز هست.
به عبارت دیگر، تاب‌آوری اجتماعی نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری، پایداری و توانمندی جامعه برای ادامه حیات و توسعه در شرایط دشوار است.

مفهوم تاب‌آوری اجتماعی از نظریه‌های روانشناسی و جامعه‌شناسی نشأت می‌گیرد و با مفاهیمی مانند تاب‌آوری فردی، سرمایه اجتماعی، عدالت اجتماعی و توسعه پایدار در ارتباط است.
تاب‌آوری اجتماعی یک ویژگی جمعی است و نمی‌توان آن را صرفاً در سطح فردی بررسی کرد، هرچند تاب‌آوری افراد و گروه‌ها بخشی از سازوکارهای آن را تشکیل می‌دهد.
در واقع، جوامع تاب‌آور جوامعی هستند که شبکه‌های اجتماعی قوی، منابع اقتصادی مناسب، سیستم‌های حمایتی انعطاف‌پذیر و مدیریت بحران کارآمد دارند و می‌توانند در شرایط بحرانی تصمیمات مناسب اتخاذ کنند و فرآیندهای بازسازی را سریع‌تر و کارآمدتر انجام دهند.

در مبانی نظری تاب‌آوری اجتماعی، توجه ویژه‌ای به نقش ساختارهای اجتماعی و فرهنگی جامعه شده است.
سرمایه اجتماعی، اعتماد اجتماعی، مشارکت مدنی و انسجام اجتماعی از مهم‌ترین عناصر این مفهوم به شمار می‌آیند. جوامعی که دارای سطح بالایی از اعتماد بین افراد، همکاری متقابل و احساس تعلق اجتماعی هستند، بهتر می‌توانند در برابر بحران‌ها مقاومت کنند. انسجام اجتماعی به معنای وجود روابط قوی بین افراد، گروه‌ها و نهادهاست که به تسهیل ارتباطات، تبادل اطلاعات و هماهنگی در زمان بحران کمک می‌کند. مطالعات نشان داده است که جوامعی که دارای سرمایه اجتماعی بالا هستند، سریع‌تر به شرایط عادی بازمی‌گردند و پیامدهای منفی بحران‌ها در آن‌ها کمتر است.

تاب‌آوری اجتماعی همچنین با مفهوم عدالت اجتماعی و برابری ارتباط دارد.
جوامعی که دسترسی برابر به منابع، خدمات و فرصت‌ها برای تمام اعضا فراهم می‌کنند، تاب‌آوری بالاتری دارند. زیرا نابرابری‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی می‌تواند آسیب‌پذیری جامعه را افزایش دهد و توانایی پاسخگویی به بحران‌ها را کاهش دهد. از این رو، سیاست‌گذاری‌های اجتماعی که بر کاهش شکاف‌های اقتصادی، افزایش مشارکت اجتماعی و توانمندسازی گروه‌های آسیب‌پذیر تمرکز دارند، نقش مهمی در تقویت تاب‌آوری اجتماعی دارند.

یکی دیگر از ابعاد مهم تاب‌آوری اجتماعی، تاب‌آوری اقتصادی است.
جوامع نیازمند منابع مالی و اقتصادی هستند تا بتوانند در مواجهه با بحران‌ها و نوسانات اقتصادی، زیرساخت‌های حیاتی خود را حفظ کنند.
تاب‌آوری اقتصادی شامل توانایی جامعه برای حفظ اشتغال، تولید و خدمات، مدیریت منابع مالی و جذب کمک‌های خارجی در زمان بحران است.
در کنار تاب‌آوری اقتصادی، تاب‌آوری نهادی نیز اهمیت دارد. وجود نهادهای کارآمد، قوانین و مقررات روشن، برنامه‌ریزی دقیق و هماهنگی بین نهادها می‌تواند اثرگذاری سیاست‌ها در زمان بحران را افزایش دهد و به بازسازی سریع‌تر جامعه کمک کند.

تاب‌آوری اجتماعی در محیط‌های شهری و روستایی نیز اهمیت ویژه‌ای دارد.
در محیط‌های شهری، تراکم جمعیت، تنوع فرهنگی و اقتصادی، وابستگی به زیرساخت‌های پیچیده و نابرابری‌های اجتماعی، تاب‌آوری جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
مدیریت بحران‌های شهری نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، هماهنگی بین نهادها، آموزش عمومی و مشارکت شهروندان است. در محیط‌های روستایی، تاب‌آوری اجتماعی بیشتر به روابط نزدیک و شبکه‌های حمایتی محلی، دسترسی به منابع طبیعی و اقتصادی و توانایی مدیریت منابع محدود بستگی دارد. در هر دو محیط، تاب‌آوری اجتماعی نیازمند تقویت ظرفیت‌های انسانی، اجتماعی و نهادی است تا جوامع بتوانند در برابر بحران‌ها و تغییرات ناگهانی انعطاف‌پذیری بیشتری داشته باشند.

یکی از مبانی نظری مهم تاب‌آوری اجتماعی، نظریه سیستم‌ها است.
جامعه به عنوان یک سیستم پیچیده متشکل از اجزا و زیرسیستم‌های مختلف شناخته می‌شود که تعاملات آن‌ها تأثیر زیادی بر تاب‌آوری کل سیستم دارد.
از این منظر، تاب‌آوری اجتماعی تنها نتیجه اقدامات فردی یا گروهی نیست بلکه نتیجه تعاملات میان افراد، نهادها، سازمان‌ها و منابع جامعه است.
سیستم‌های تاب‌آور دارای قابلیت پیش‌بینی، یادگیری و بازسازی هستند و می‌توانند در برابر شوک‌ها و بحران‌ها پاسخ‌های مناسب ارائه دهند.
این نظریه نشان می‌دهد که تاب‌آوری اجتماعی نیازمند نگاه جامع و هماهنگ به تمام اجزای جامعه است و سیاست‌ها باید به صورت کل‌نگر طراحی شوند.

نقش آموزش و توانمندسازی افراد در تاب‌آوری اجتماعی نیز غیرقابل انکار است.
جوامعی که سطح سواد، مهارت‌های حرفه‌ای و آگاهی عمومی بالاتری دارند، توانایی بیشتری در مواجهه با بحران‌ها و استفاده از فرصت‌های پیش‌رو دارند.
آموزش و فرهنگ‌سازی می‌تواند رفتارهای پیشگیرانه، همکاری جمعی و مهارت‌های مقابله با بحران را تقویت کند. علاوه بر آن، رسانه‌ها و فناوری اطلاعات نقش مهمی در تقویت تاب‌آوری اجتماعی دارند. دسترسی به اطلاعات دقیق، شفاف و به‌موقع می‌تواند توانایی جامعه در تصمیم‌گیری و مدیریت بحران‌ها را افزایش دهد و اثرات منفی بحران‌ها را کاهش دهد.

تاب‌آوری اجتماعی همچنین با تاب‌آوری روانی و سلامت جامعه در ارتباط است.
سلامت روانی و اجتماعی افراد جامعه، سطح اضطراب، امید به آینده و اعتماد به نهادها، به طور مستقیم بر توانایی جامعه برای مقابله با بحران‌ها تأثیر دارد.
جوامع تاب‌آور دارای شبکه‌های حمایتی قوی، خدمات روانشناختی و سلامت اجتماعی مناسب هستند که به بازتوانی افراد و گروه‌ها کمک می‌کند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که کاهش فشارهای روانی و افزایش حمایت‌های اجتماعی، توانایی جامعه در مقابله با بحران‌ها را به شکل چشمگیری افزایش می‌دهد.

از منظر برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری، تاب‌آوری اجتماعی به معنای ایجاد ظرفیت‌های پیشگیرانه و واکنشی است.
سیاست‌ها باید به گونه‌ای طراحی شوند که جوامع توانایی شناسایی خطرات، آماده‌سازی منابع و اجرای برنامه‌های مقابله‌ای و بازسازی را داشته باشند.
این شامل برنامه‌ریزی شهری، مدیریت منابع طبیعی، سیستم‌های هشدار سریع، آموزش عمومی و مشارکت فعال شهروندان است.
همچنین، سیاست‌ها باید انعطاف‌پذیر باشند تا در مواجهه با بحران‌های غیرمنتظره، قابلیت انطباق و اصلاح اقدامات وجود داشته باشد.

تاب‌آوری اجتماعی در سطح جهانی نیز اهمیت زیادی پیدا کرده است.
تغییرات اقلیمی، بحران‌های اقتصادی، جنگ‌ها و مهاجرت‌های گسترده، نشان می‌دهند که جوامع در یک شبکه جهانی به یکدیگر وابسته هستند و تاب‌آوری محلی نمی‌تواند بدون تاب‌آوری جهانی تضمین شود.
همکاری‌های بین‌المللی، انتقال دانش، اشتراک منابع و برنامه‌ریزی مشترک، از عوامل تقویت‌کننده تاب‌آوری اجتماعی در سطح ملی و جهانی هستند.
همچنین، تاب‌آوری اجتماعی با توسعه پایدار ارتباط نزدیکی دارد، زیرا توسعه پایدار بر استفاده بهینه از منابع، عدالت اجتماعی و حفظ محیط زیست تأکید دارد که همه این‌ها عوامل کلیدی تاب‌آوری اجتماعی هستند.

در نهایت، تاب‌آوری اجتماعی یک فرآیند پویا و چندبعدی است که نیازمند توجه به عوامل فردی، گروهی، نهادی، اقتصادی و فرهنگی است.
این مفهوم به ما یادآوری می‌کند که جوامع تاب‌آور، جوامعی هستند که نه تنها می‌توانند به بحران‌ها پاسخ دهند، بلکه از تجربه بحران‌ها درس می‌گیرند، ظرفیت‌های خود را تقویت می‌کنند و به سمت توسعه پایدار حرکت می‌کنند. تاب‌آوری اجتماعی نه تنها یک هدف مدیریتی است، بلکه یک ارزش اجتماعی است که بر همبستگی، همکاری، عدالت و مسئولیت جمعی تأکید دارد.

با توجه به اهمیت روزافزون تاب‌آوری اجتماعی در دنیای پیچیده و پرچالش امروز، تحقیقات علمی و سیاست‌گذاری‌های هدفمند برای تقویت این مفهوم ضروری است.
سرمایه‌گذاری در آموزش، تقویت شبکه‌های اجتماعی، ایجاد نهادهای کارآمد، کاهش نابرابری‌های اجتماعی و توسعه زیرساخت‌های مقاوم، از مهم‌ترین اقدامات برای افزایش تاب‌آوری اجتماعی محسوب می‌شوند.
در نهایت، تاب‌آوری اجتماعی یک ویژگی حیاتی برای پایداری و توسعه جوامع انسانی است که می‌تواند تضمین‌کننده سلامت، امنیت و رفاه نسل‌های آینده باشد.