رسانه، تاب‌آوری و توانمندسازی

*
خاطره اکبری
روانشناس و کارشناس سلامت

رسانه همیشه چیزی فراتر از ابزار اطلاع‌رسانی بوده است.
تاریخ نشان می‌دهد رسانه همیشه ابزاری برای توانمندسازی بوده است.
 رسانه، تاب‌آوری و توانمندسازی سه مفهوم جدانشدنی هستند.

رسانه آینه‌ای است که فرهنگ و هویت را بازتاب می‌دهد، بستری برای روایت داستان‌ها فراهم می‌کند و می‌تواند نیرویی برای تغییر اجتماعی باشد.
در دنیای امروز که شبکه‌های دیجیتال در زندگی روزمره همه ما حضور دارند، نقش رسانه در شکل‌گیری تاب‌آوری و توانمندسازی افراد و جوامع بسیار مهم‌تر از گذشته است.

رسانه به ما نشان می‌دهد که چه کسی هستیم و چه جایگاهی در جامعه داریم.
وقتی رسانه‌های جریان اصلی تصویری منفی یا ناقص از یک گروه اجتماعی ارائه می‌دهند، آن گروه احساس نادیده‌گرفته‌شدن پیدا می‌کند. اما وقتی رسانه جایگاهی برای بیان واقعیات و روایت درست فراهم می‌کند، آن گروه نه تنها دیده می‌شود بلکه اعتمادبه‌نفس بیشتری نیز پیدا می‌کند.
نمونه روشن این موضوع روزنامه‌های سیاه‌پوستان آمریکا در اوایل قرن بیستم است که صدای جامعه‌ای خاموش بودند و توانستند موج مهاجرت و جنبش‌های اجتماعی را تقویت کنند.

تاب‌آوری به معنای توانایی مقاومت در برابر سختی‌ها و بازگشت به زندگی عادی پس از بحران است.
در رسانه‌ها داستان‌های زیادی درباره تاب‌آوری روایت می‌شود.
از گزارش‌های خبری درباره بازسازی پس از بلایای طبیعی گرفته تا فیلم‌ها و وبلاگ‌هایی که زندگی گروه‌های به حاشیه رانده‌شده را روایت می‌کنند. این داستان‌ها به مردم امید می‌دهند و الهام‌بخش حرکت‌های جمعی می‌شوند. البته باید توجه داشت که گاهی رسانه با بزرگ‌نمایی تاب‌آوری فردی، ریشه‌های ساختاری مشکلات را نادیده می‌گیرد. برای مثال وقتی پس از یک زلزله تنها بر «قدرت بازگشت مردم» تمرکز می‌شود، فقر و کمبود امکاناتی که آسیب‌ها را بیشتر کرده‌اند پنهان می‌ماند.

توانمندسازی یعنی اینکه افراد و گروه‌ها مهارت، آگاهی و فرصت‌های لازم را برای تغییر زندگی خود به دست آورند.
رسانه نقش کلیدی در این فرایند دارد. هر چه دسترسی جامعه به رسانه بیشتر باشد، قدرت بیشتری برای مقابله با نابرابری‌ها پیدا می‌کند.
رادیوهای محلی در آمریکای لاتین نمونه‌ای موفق هستند.
این رادیوها به زبان مردم بومی برنامه تولید می‌کنند، مشکلات محلی را بازتاب می‌دهند و به مردم امکان می‌دهند خودشان درباره مسائلشان تصمیم بگیرند.

امروزه شبکه‌های اجتماعی این توانمندسازی را چند برابر کرده‌اند. افراد با استفاده از رسانه‌های دیجیتال توانسته‌اند روایت‌های خود را به جهان نشان دهند، فشار اجتماعی ایجاد کنند و حتی سیاست‌گذاران را وادار به پاسخ‌گویی کنند.

رسانه همچنین به تقویت تاب‌آوری فردی کمک می‌کند.
بسیاری از مردم از طریق نوشتن در وبلاگ‌ها، تولید پادکست یا انتشار ویدئو در شبکه‌های اجتماعی، تجربیات سخت خود را بازگو می‌کنند.
این کار علاوه بر تخلیه روانی، باعث می‌شود افراد دیگری که شرایط مشابه دارند احساس تنهایی نکنند.
در دوران همه‌گیری کرونا، رسانه‌های دیجیتال به منبع مهمی برای سرگرمی، آموزش و ارتباط تبدیل شدند و به میلیون‌ها نفر کمک کردند که احساس انزوا نکنند.

با این حال رسانه می‌تواند چالش‌آفرین هم باشد. انتشار اخبار جعلی، ایجاد مقایسه‌های ناسالم در شبکه‌های اجتماعی و گسترش خشونت کلامی، گاهی به جای تقویت تاب‌آوری، باعث تضعیف آن می‌شود.
به همین دلیل سواد رسانه‌ای اهمیت زیادی دارد. سواد رسانه‌ای به ما یاد می‌دهد چگونه اطلاعات را بررسی کنیم، شایعات را تشخیص دهیم و از رسانه به شکلی مفید استفاده کنیم.

تاریخ نشان می‌دهد رسانه همیشه ابزاری برای توانمندسازی بوده است.
روزنامه‌های ضد برده‌داری در قرن نوزدهم آمریکا، نشریات فمینیستی در دهه ۱۹۶۰ و رسانه‌های زیرزمینی در کشورهای دیکتاتوری، همه نمونه‌هایی هستند که نشان می‌دهند مردم با تکیه بر رسانه توانسته‌اند در برابر ظلم بایستند و آینده‌ای بهتر بسازند.
در شرایط بحران نیز رسانه نقشی حیاتی دارد.
با ورود فناوری‌های جدید مانند هوش مصنوعی و واقعیت مجازی، آینده رسانه پیچیده‌تر خواهد شد.
این ابزارها می‌توانند فرصت‌های تازه‌ای برای روایتگری و همدلی فراهم کنند، اما اگر به‌درستی مدیریت نشوند، خطر تحریف واقعیت و سوءاستفاده نیز دارند. آینده توانمندسازی در رسانه به این بستگی دارد که جوامع تا چه اندازه بتوانند این فناوری‌ها را به نفع عدالت و برابری به کار بگیرند.

 رسانه، تاب‌آوری و توانمندسازی سه مفهوم جدانشدنی هستند.
رسانه می‌تواند ابزاری برای بازتولید نابرابری‌ها باشد اما در عین حال می‌تواند به مردم قدرت دهد تا از سختی‌ها عبور کنند و برای آینده‌ای بهتر تلاش کنند.
اگر دسترسی برابر به رسانه فراهم شود و سواد رسانه‌ای تقویت گردد، رسانه به نیرویی تبدیل خواهد شد که نه تنها بازتاب‌دهنده واقعیت‌هاست بلکه سازنده امید و تغییر نیز خواهد بود.

-