تاریخچه اجتماعی بیماری‌های روانی مطالعه و بررسی چگونگی نگاه، رفتار و واکنش جوامع نسبت به بیماری‌های روانی در طول تاریخ است. این حوزه نشان می‌دهد که برداشت‌ها و درمان‌ها همواره تحت تأثیر فرهنگ، مذهب، ارزش‌های اجتماعی و پیشرفت‌های علمی تغییر کرده‌اند.

زهرا نیازاده در ادامه آورده است تاریخچه اجتماعی بیماری‌های روانی بررسی می‌کند که جامعه چگونه افراد مبتلا را می‌فهمد، طبقه‌بندی می‌کند، حمایت یا طرد می‌کند و چگونه این دیدگاه‌ها با زمان و دانش پزشکی تغییر یافته‌اند. در طول تاریخ، بیماری‌های روانی نه فقط به‌عنوان پدیده‌های زیستی یا فردی، بلکه به‌عنوان تجربیات پیچیده اجتماعی شناخته شده‌اند که برداشت‌ها، رفتارها و واکنش جامعه نسبت به آن‌ها همیشه تغییر کرده است.
انسان‌های نخستین بیماران روانی را با پدیده‌های ماورایی و نیروهای غیرقابل‌مشاهده مرتبط می‌دیدند و رفتارهای نابهنجار را به حضور ارواح یا نیروهای شیطانی نسبت می‌دادند. در بسیاری از فرهنگ‌ها این باور موجب انجام آیین‌هایی مثل جن‌گیری و درمان‌های خشن برای راندن نیروهای شر از بدن فرد می‌شد که ریشه در باورهای مذهبی و فرهنگی داشت.

در دوران باستان، فیلسوفان و پزشکان بزرگی مانند بقراط در یونان باستان سعی کردند رفتارهای غیرعادی ذهنی را بر اساس تئوری «مزاج‌ها» تبیین کنند. بقراط معتقد بود بیماری‌های روانی نتیجه عدم تعادل در چهار مایع حیاتی بدن هستند و این دیدگاه، نخستین تلاش برای تعریف زیستیِ تجربه روانی بود.

با گذشت زمان و آغاز دوره رنسانس و عصر روشنگری در اروپا، نگرش‌ها نسبت به بیماری‌های روانی شروع به تغییر کرد. از قرن شانزدهم به بعد، ساختارهایی موسوم به آسایشگاه‌های بیماران روانی یا Asylums برای جداسازی افرادی که رفتار «نابهنجار» داشتند شکل گرفتند، اما شرایط در این مراکز اغلب بسیار نامناسب و دور از شأن انسانی بود.

در قرن هجدهم و نوزدهم، جنبش درمان اخلاقی ظهور کرد که بر مراقبت انسانی‌تر، محیط‌های حمایتی و احترام به بیماران تأکید می‌کرد. این رویکرد به‌ویژه در غرب، تلاش کرد روش‌های خشن و تحقیرآمیز را کنار بگذارد و بیماران را موجوداتی انسانی ببیند که نیازمند تعاملات اجتماعی و حمایت هستند.

با شروع قرن بیستم و پیشرفت روان‌پزشکی و روان‌شناسی، طبقه‌بندی‌های علمی برای اختلالات روانی شکل گرفتند. انتشار اولین نسخه‌های راهنماهای تشخیصی مانند DSM به تدریج به ایجاد استانداردها در تعریف و تشخیص اختلالات روانی کمک کرد و نگاه صرفاً اخلاقی یا اجتماعی را کنار گذاشت.

در دهه‌های میانی قرن بیستم، منتقدانی چون توماس ساس مطرح کردند که مفهوم «بیماری روانی» ممکن است بیش از آنکه بر پایه علمی باشد، بازتاب ارزش‌ها و قضاوت‌های اجتماعی باشد و حتی تحمل اجتماعی نامتعارف را به‌عنوان «مرض» نشان دهد.

هم‌زمان با پیشرفت دیدگاه‌های علمی، مدل‌های جدیدی مانند مدل زیستی–روانی–اجتماعی مطرح شدند که بیماری‌های روانی را نه تنها از نظر زیستی بلکه در تعامل عوامل روانی و اجتماعی نیز بررسی می‌کنند. این رویکرد معتقد است سلامت روان نتیجه پیچیدگی عوامل گوناگون است و نمی‌توان آن را صرفاً به مولفه‌های زیستی محدود کرد.
پیش از این، بسیاری از رویکردها سلامت روان و تاب‌آوری را صرفاً به مسائل زیستی محدود می‌کردند و تمرکز اصلی آن‌ها بر علائم بالینی و دارودرمانی بود. اما تحقیقات گسترده نشان داد که توانایی فرد برای مقابله با فشارهای زندگی و بازسازی خود پس از بحران‌ها، تنها با عوامل زیستی قابل توضیح نیست و عوامل روانی و اجتماعی نقش بسیار مهمی در این فرآیند دارند.

از دیدگاه روان‌شناسی، تاب‌آوری شامل توانایی مقابله با استرس، انعطاف‌پذیری ذهنی و سازگاری با تغییرات و بحران‌ها است. این ویژگی نه تنها بر پایه ساختارهای زیستی مانند ژنتیک و عملکرد مغز استوار است، بلکه تحت تأثیر مهارت‌های روانی مانند مدیریت هیجان، حل مسئله، اعتماد به نفس و خودکارآمدی نیز قرار دارد. به عبارت دیگر، فردی که از تاب‌آوری بالاتری برخوردار است، قادر است در شرایط سخت و بحرانی رفتار منطقی و سازنده از خود نشان دهد و فشارهای روانی را با حداقل آسیب تجربه کند.

علاوه بر عوامل فردی، حمایت اجتماعی و شرایط محیطی نیز نقش تعیین‌کننده‌ای در تاب‌آوری دارند. خانواده، دوستان، همکاران و جامعه می‌توانند به‌عنوان منابع حمایتی عمل کنند و توانایی فرد برای مقابله با مشکلات را افزایش دهند. تحقیقات نشان داده‌اند که افرادی که در شبکه‌های اجتماعی و خانوادگی قوی و حمایتی قرار دارند، در مواجهه با بحران‌ها سریع‌تر بازسازی می‌شوند و کمتر دچار اختلالات روانی می‌شوند. برعکس، فقدان حمایت اجتماعی، تبعیض، فقر یا تجربه فشارهای مداوم اجتماعی می‌تواند تاب‌آوری را کاهش دهد و سلامت روان را تهدید کند.

مدل زیستی–روانی–اجتماعی تاب‌آوری را به عنوان یک فرآیند پویا و چندبعدی معرفی می‌کند که در آن تعامل مستمر بین بدن، ذهن و محیط اجتماعی تعیین‌کننده است. این رویکرد نشان می‌دهد که بهبود تاب‌آوری و سلامت روان نیازمند مداخلات جامع است که هم به سطح فردی (مثل آموزش مهارت‌های مقابله‌ای) و هم به سطح اجتماعی (مثل ایجاد حمایت‌های محیطی و فرهنگی) توجه داشته باشد. با توجه به این مدل، نمی‌توان تاب‌آوری را صرفاً به یک عامل زیستی یا روانی محدود کرد، بلکه نتیجه تعامل پیچیده‌ای است که نیازمند توجه همزمان به تمامی ابعاد زندگی انسان است.

از سوی دیگر، مطالعات جامعه‌شناختی نشان داده‌اند که جوامع، فرهنگ‌ها و ساختارهای اجتماعی نقش مهمی در نحوه تعریف، تجربه و حتی شیوع بیماری‌های روانی دارند. فقر، تبعیض اجتماعی، فشارهای اقتصادی، خشونت و ساختارهای خانوادگی نمونه‌هایی از عوامل اجتماعی‌اند که می‌توانند بر وضعیت روانی افراد تأثیر بگذارند و ارتباط نزدیک بین موقعیت اجتماعی و سلامت روانی را نشان دهند.

به این ترتیب، تاریخچه اجتماعی بیماری‌های روانی سفر پیچیده‌ای است از باورهای ماورایی و خرافی به طبقه‌بندی‌های علمی، از جداسازی و استیگما به رویکردهای انسانی‌تر و جامع‌تر. این روند نشان می‌دهد که فهم ما از اختلالات روانی همیشه تحت تأثیر فرهنگ، علوم، ارزش‌های اجتماعی و کنترل اجتماعی بوده و تغییر نگرش جامعه نسبت به این پدیده‌ها نقش مهمی در ارائه درمان و حمایت از افراد داشته است.