نقش همیاران سلامت در تاب‌ آوری اجتماعی

امروزه جوامع بشری بیش از هر زمان دیگری با بحران‌های متنوع و پیچیده‌ای مواجه هستند.
بلایای طبیعی مانند زلزله، سیل و خشکسالی، بحران‌های جهانی همچون همه‌گیری کرونا، مشکلات اقتصادی و بیکاری، تغییرات اجتماعی سریع و حتی گسترش فناوری‌های نوین، همه و همه فشارهایی بر جامعه وارد می‌کنند که می‌توانند همبستگی و انسجام اجتماعی را تضعیف نمایند.
در چنین شرایطی، پرسش اساسی این است که یک جامعه چگونه می‌تواند پایدار بماند، به فعالیت‌های خود ادامه دهد و حتی پس از بحران، وضعیت بهتری پیدا کند.

تاب‌آوری اجتماعی مفهومی است که در پاسخ به همین پرسش‌ها مطرح می‌شود و نشان‌دهنده توانایی یک جامعه برای سازگاری با شرایط نامطلوب، مقاومت در برابر فشارها و بازگشت یا بازسازی پس از بحران است.
در این چارچوب، نقش نیروهای مردمی و واسط‌هایی که بین مردم و نهادهای رسمی قرار می‌گیرند، بسیار کلیدی است. یکی از این گروه‌ها در ایران و بسیاری کشورهای دیگر، همیاران سلامت هستند؛ افرادی که با دانش، مهارت و انگیزه داوطلبانه، به تقویت سلامت جسمی، روانی و اجتماعی جامعه کمک می‌کنند.

هدف این مقاله بررسی جامع نقش همیاران سلامت در تاب‌آوری اجتماعی از منظر نظری و کاربردی است.
در ادامه، ابتدا مفهوم تاب‌آوری اجتماعی را بررسی می‌کنیم، سپس جایگاه همیاران سلامت را شناسایی کرده و نقش‌ها، نمونه‌ها، چالش‌ها و راهکارهای ارتقای اثربخشی آن‌ها را تشریح می‌نماییم.

تاب‌آوری اجتماعی چیست؟

تاب‌ آوری اجتماعی مفهومی چندبعدی است که در سال‌های اخیر مورد توجه محققان علوم اجتماعی، روانشناسی و مدیریت بحران قرار گرفته است. به طور خلاصه، تاب‌آوری اجتماعی به معنای توانایی یک جامعه برای مقابله با تهدیدها، مدیریت مؤثر بحران‌ها، و بازسازی ساختارها و روابط اجتماعی پس از وقوع رویدادهای مخرب است. تاب‌آوری تنها به بازگشت به وضعیت قبل محدود نمی‌شود؛ بلکه در بهترین حالت به معنای یادگیری، سازگاری و حتی پیشرفت پس از تجربه بحران است.

یک جامعه تاب‌آور ویژگی‌هایی دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: سرمایه اجتماعی بالا (یعنی اعتماد و شبکه‌های پشتیبانی قوی)، انسجام اجتماعی و مشارکت شهروندان، انعطاف‌پذیری اقتصادی و وجود نهادهای پاسخگو و کارآمد. مطالعات حوزه بهداشت عمومی در دوران همه‌گیری کرونا نشان دادند جوامعی که شبکه‌های داوطلبانه، گروه‌های همیار و ارتباطات محلی قوی داشتند، توانستند سریع‌تر به شرایط عادی بازگردند و اثرات منفی را کاهش دهند.

ابعاد تاب‌آوری اجتماعی را می‌توان به صورت زیر دسته‌بندی کرد: بعد روانی-فرهنگی، بعد اقتصادی، بعد نهادی-حکمرانی و بعد زیست‌محیطی. هر یک از این ابعاد با یکدیگر تعامل دارد و تقویت یکی بدون توجه به مابقی، به تنهایی کافی نیست. مثلاً وجود نهادهای کارآمد بدون سرمایه اجتماعی و اعتماد ممکن است به تنهایی نتواند واکنش مؤثری در برابر بحران ایجاد کند.

همیاران سلامت چه کسانی هستند و چه جایگاهی دارند؟

همیاران سلامت (Community Health Workers / همیاران سلامت جامعه) افرادی از میان جامعه محلی هستند که به صورت داوطلبانه یا با آموزش پایه، در جهت ارتقای سلامت جسمی، روانی و اجتماعی هم‌محله‌ای‌های خود فعالیت می‌کنند. آن‌ها معمولاً نه به عنوان جایگزین کارکنان تخصصی نظام سلامت، بلکه به عنوان تسهیل‌گر، پل ارتباطی و منبع نزدیک اطلاعات و حمایت برای خانواده‌ها عمل می‌کنند.

خصوصیات کلیدی همیاران سلامت عبارت‌اند از: آشنایی با فرهنگ و زبان محلی، توانایی برقراری ارتباط دوستانه و قابل اعتماد با افراد جامعه، دریافت آموزش‌های پایه در حوزه‌های بهداشت و روان و انگیزه داوطلبانه برای خدمت رسانی. این ویژگی‌ها باعث می‌شود همیاران سلامت در مواردی که خدمات رسمی به سختی به دسترس هستند یا باید پیام‌ها به صورت قابل فهم منتقل شوند، نقش کلیدی ایفا کنند.

در نظام سلامت، همیاران سلامت می‌توانند در برنامه‌های واکسیناسیون، غربالگری بیماری‌ها، آموزش‌های پیشگیری و مراقبت‌های اولیه، و ارائه حمایت‌های روانی ـ اجتماعی مشارکت کنند. در بسیاری از کشورها، برنامه‌های موفق مبتنی بر همیاران سلامت نشان داده‌اند که این نیروها می‌توانند بار سیستم‌های رسمی را کاهش داده و در عین حال دسترسی به خدمات و کیفیت مراقبت را بهبود بخشند.

نقش همیاران سلامت در ارتقای سلامت روان و اجتماعی

سلامت روان بخش مهمی از تاب‌آوری اجتماعی را تشکیل می‌دهد. در سطح جمعی، افزایش اضطراب، افسردگی یا فقدان امید به آینده می‌تواند باعث کاهش مشارکت اجتماعی، افزایش خشونت یا انزوای اجتماعی شود؛ بنابراین مداخله‌های زودهنگام و حمایت روانی ـ اجتماعی حیاتی است. همیاران سلامت قادرند به چند طریق در تقویت سلامت روان نقش‌آفرینی کنند.

اولاً، همیاران سلامت می‌توانند علائم اولیه مشکلات روانی را شناسایی و افراد را به مراکز تخصصی ارجاع دهند یا در صورت لزوم، حمایت‌های پایه‌ای مانند گوش دادن فعال، آموزش تکنیک‌های مدیریت استرس و راهنمایی برای بهبود خواب و تغذیه را ارائه کنند. شناسایی و مداخله زودهنگام می‌تواند از تشدید مشکلات روانی جلوگیری کند و هزینه‌های اجتماعی و اقتصادی ناشی از اختلالات روانی را کاهش دهد.

ثانیاً، آموزش مهارت‌های زندگی از قبیل مهارت‌های ارتباطی، حل مسئله و مدیریت هیجان که معمولاً توسط همیاران سلامت به صورت گروهی یا فردی ارائه می‌شود، به افراد ابزارهایی می‌دهد تا در مواجهه با استرس‌های روزمره یا بحران‌ها عملکرد بهتری داشته باشند. این مهارت‌ها نه تنها به کاهش علائم روانی کمک می‌کنند بلکه تاب‌آوری فردی و جمعی را نیز افزایش می‌دهند.

ثالثاً، در بسیاری از فرهنگ‌ها انگ و تبعیض نسبت به مشکلات روانی باعث می‌شود که افراد کمتر به دنبال کمک بروند. همیاران سلامت می‌توانند با اطلاع‌رسانی و آموزش اجتماعات محلی به کاهش این انگ کمک کنند و فضایی امن برای گفتگو و جستجوی کمک فراهم سازند.

نقش همیاران سلامت در ارتقای بهداشت و سلامت جسمی

سلامت جسمی به منزله یکی از ارکان اصلی تاب‌آوری اجتماعی است؛ زیرا شیوع بیماری‌ها می‌تواند منابع جامعه را به سرعت تخلیه کند و توان اقتصادی و اجتماعی آن را کاهش دهد.
همیاران سلامت با انجام آموزش‌های بهداشتی پایه و مشارکت در برنامه‌های پیشگیری نقش مؤثری در کاهش بار بیماری‌ها دارند.

آن‌ها می‌توانند برنامه‌های ساده اما اثربخش را در سطح محلات اجرا کنند:
ترویج شستن دست،
آموزش بهداشت غذایی،
تشویق به واکسیناسیون،
آموزش درباره پیشگیری از بیماری‌های غیرواگیر مانند دیابت و فشار خون
  راهنمایی خانواده‌ها در مراقبت اولیه از کودکان و سالمندان.
در مناطقی که دسترسی به مراکز بهداشتی محدود است، حضور همیاران سلامت می‌تواند فاصله بین نیازمندان و خدمات را کاهش دهد.

در زمان بحران‌های بهداشتی مانند همه‌گیری‌ها، نقش همیاران سلامت برجسته‌تر می‌شود.
آن‌ها با ارائه اطلاعات مبتنی بر شواهد، مقابله با شایعات، ترغیب مردم به رعایت پروتکل‌ها و هدایت افراد به مراکز واکسیناسیون یا تست، به کنترل همه‌گیری و کاهش بار بر سیستم بهداشتی کمک می‌کنند.

نقش همیاران سلامت در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی

آسیب‌های اجتماعی مانند اعتیاد، خشونت خانگی، ترک تحصیل نوجوانان و فقر ساختاری، جوامع را در برابر بحران‌ها آسیب‌پذیر می‌سازند.
همیاران سلامت می‌توانند در پیشگیری، شناسایی و ارجاع موارد آسیب‌زا نقش مهمی ایفا کنند.

از آنجا که همیاران سلامت به خانواده‌ها و بافت محلی نزدیک‌تر هستند، اغلب می‌توانند نشانه‌های اولیه آسیب را شناسایی کنند؛ نشانه‌هایی مانند تغییر رفتار نوجوانان، کاهش مشارکت در مدرسه یا علائم سوءمصرف مواد. با اطلاع‌رسانی به والدین، برگزاری جلسه‌های آموزشی و کارگاه‌هایی درباره مهارت‌های فرزندپروری و حل تعارض، می‌توان از بروز بسیاری از آسیب‌ها جلوگیری نمود.

علاوه بر این، همیاران سلامت می‌توانند به عنوان واسطه‌ای برای ارجاع خانواده‌ها به خدمات تخصصی عمل کنند؛ مثلاً ارجاع افراد مبتلا به اعتیاد به برنامه‌های ترک، معرفی زنان قربانی خشونت خانگی به مراکز حمایتی و مشاوره و همکاری با مدارس برای بازگرداندن کودکان به چرخه آموزشی.

نقش همیاران سلامت در تقویت سرمایه اجتماعی

سرمایه اجتماعی شامل اعتماد، هنجارهای همبستگی و شبکه‌های ارتباطی میان افراد است.
این سرمایه، زیرساختی نامرئی اما بسیار قوی است که توانایی جامعه را برای همکاری و پاسخ به بحران‌ها افزایش می‌دهد.
همیاران سلامت با ترویج فعالیت‌های داوطلبانه، ایجاد گروه‌های حمایتی محلی و خدمت‌رسانی صادقانه می‌توانند سرمایه اجتماعی را تقویت کنند.

وقتی مردم به همیاران سلامت محلی اعتماد دارند و می‌بینند که این افراد بی‌طرف و صادقانه به کمک می‌آیند، سطح اعتماد عمومی به شدت افزایش می‌یابد.
این اعتماد می‌تواند در موقعیت‌های بحرانی تبدیل به همکاری فعال شهروندان با نهادها و یکدیگر شود؛ مثلاً در بازسازی پس از زلزله یا در کارزارهای واکسیناسیون گسترده.

افزون بر این، گروه‌های محلی سازماندهی‌شده توسط همیاران سلامت می‌توانند فعالیت‌های جمعی نظیر پاکسازی محله، جلسات آموزشی و حمایت از خانواده‌های آسیب‌دیده را برنامه‌ریزی و اجرا کنند که همه این‌ها به تقویت پیوندهای اجتماعی و احساس تعلق کمک می‌کند.

نقش همیاران سلامت در مدیریت بحران‌ها و بلایا

بلایای طبیعی و بحران‌های انسانی مانند زلزله، سیل یا شیوع بیماری‌ها نیازمند واکنش سریع و مؤثر در سطح محلی هستند.
همیاران سلامت با آشنایی با شرایط محلی و دسترسی به شبکه‌های اجتماعی، می‌توانند در لحظات اولیه بحران به ارائه کمک‌های اولیه، جمع‌آوری اطلاعات میدانی، هدایت مردم و فراهم‌سازی حمایت روانی ـ اجتماعی بپردازند.

نقش آن‌ها در مدیریت اطلاعات نیز حیاتی است؛ در بسیاری از بحران‌ها اطلاعات نادرست یا شایعات می‌تواند بحران ثانویه‌ای از نظر روانی و عملی ایجاد کند.
همیاران سلامت به عنوان منبع نزدیک و قابل اعتماد می‌توانند پیام‌های دقیق را منتقل کنند و مردم را به منابع رسمی و امن هدایت نمایند.

بعد از فروکش کردن بحران اولیه، همیاران سلامت با حمایت اجتماعی، تسهیل در دسترسی به خدمات حمایتی و سازماندهی فعالیت‌های بازسازی محلی، می‌توانند روند بازیابی جامعه را تسریع بخشند و از ایجاد نابرابری‌های عمیق‌تر جلوگیری کنند.

چالش‌ها و محدودیت‌ها

با وجود اهمیت بالای نقش همیاران سلامت، فعالیت آن‌ها با موانعی نیز روبه‌روست که باید شناسایی و برطرف شوند.
اولین چالش، کمبود آموزش‌های تخصصی و مداوم است.
بسیاری از همیاران با آموزش‌های کوتاه‌مدت کار خود را آغاز می‌کنند اما برای مواجهه با مسائل پیچیده‌تر نیاز به دوره‌های تکمیلی و حمایت آموزشی دارند.

دومین چالش، محدودیت منابع مالی و حمایتی است. فعالیت داوطلبانه به خودی خود قابل ستایش است اما بدون سازوکارهای حمایتی، پایداری برنامه‌ها در درازمدت دشوار می‌شود. پرداخت مزایا، فراهم‌سازی ابزارهای کاری و تأمین هزینه‌های آموزشی از جمله نیازهای اساسی است.

سومین مسئله، احتمال فرسودگی و فشار روانی برای خود همیاران است. همیاران که در معرض دردهای اجتماعی و بحران‌های انسانی قرار می‌گیرند، نیازمند حمایت روانی و فضای باز برای بازتاب تجربه‌های خود هستند تا دچار فرسودگی شغلی نشوند.

در نهایت، بی‌اعتمادی یا ناآگاهی برخی از گروه‌های اجتماعی نسبت به نقش همیاران سلامت می‌تواند اثربخشی آن‌ها را کاهش دهد؛ لذا ارتباط شفاف با نهادهای رسمی و همسوسازی اهداف برنامه‌ها ضروری است.

پیشنهادها برای تقویت نقش همیاران سلامت

برای اینکه همیاران سلامت بتوانند به طور مؤثر تاب‌آوری اجتماعی را تقویت کنند، پیشنهادهای زیر می‌تواند مد نظر قرار گیرد:

• طراحی دوره‌های آموزشی مستمر و تخصصی: آموزش‌های پایه باید با دوره‌های تکمیلی تکمیل شود تا همیاران با مسائل پیچیده‌تر آشنا شوند.
• ایجاد سازوکارهای حمایتی مالی و انگیزشی: ارائه کمک‌هزینه، بیمه یا مزایای غیرمالی (مانند گواهی و ارتقای مهارت) می‌تواند پایداری برنامه‌ها را افزایش دهد.
• تقویت ارتباط با نهادهای رسمی: ایجاد کانال‌های ارتباطی میان همیاران و نظام سلامت رسمی باعث افزایش هماهنگی و اعتماد می‌شود.
• استفاده از فناوری و رسانه‌ها: اپلیکیشن‌های محلی، گروه‌های شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های محلی می‌توانند در آموزش و اطلاع‌رسانی نقش مؤثری داشته باشند.
• توجه به سلامت روان خود همیاران: برنامه‌های حمایت روانی، گروه‌های بازتاب تجربیات و سوپرویشن می‌تواند از فرسودگی جلوگیری کند.

نتیجه‌گیری

تاب‌آوری اجتماعی یک ویژگی کلیدی برای جوامع در مواجهه با بحران‌هاست و تحقق آن تنها با تلاش نهادهای رسمی ممکن نیست. حضور و فعالیت همیاران سلامت به عنوان نیروهای محلی، آموزش‌دیده و داوطلب، ظرفیت‌های گسترده‌ای برای تقویت تاب‌آوری محله محور ایجاد می‌کند؛ از ارتقای سلامت روان و جسمی گرفته تا پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و مدیریت اطلاعات در بحران‌ها.

حمایت سیستماتیک از همیاران سلامت در قالب آموزش، پشتیبانی مالی و روانی و بهره‌گیری از فناوری می‌تواند بهره‌وری و اثربخشی آن‌ها را افزایش دهد. در نهایت، سرمایه‌گذاری در توانمندسازی همیاران سلامت به معنای سرمایه‌گذاری در تاب‌آوری بلندمدت جامعه است.