تاب‌آوری اجتماعی به معنای توانایی یک جامعه برای مقاومت، سازگاری و بازگشت به وضعیت متعادل پس از وقوع بحران‌ها و چالش‌های گوناگون است.
رسانه به‌عنوان یک نهاد اجتماعی و فرهنگی، حلقه واسط میان مردم، نهادهای حاکمیتی و جامعه مدنی است و همین جایگاه ویژه موجب می‌شود در مقابله با بحران‌ها به یکی از اصلی‌ترین ابزارهای مدیریت و بازسازی اجتماعی تبدیل شود.

دکتر علیرضا صارمی مدرس دانشگاه


در شرایطی که جهان امروز با انواع بحران‌ها از جمله بلایای طبیعی، بیماری‌های همه‌گیر، جنگ‌ها، بحران‌های اقتصادی و حتی بحران‌های محیط‌زیستی مواجه است، تاب‌آوری اجتماعی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های پایداری جوامع شناخته می‌شود.

رسانه‌ها در این میان نقش اساسی و انکارناپذیری دارند؛ زیرا آن‌ها ابزار انتقال اطلاعات و عامل شکل‌دهی به افکار عمومی، ایجاد همبستگی اجتماعی و فراهم‌کردن بستری برای تصمیم‌گیری آگاهانه‌اند. رسانه با انعکاس واقعیت‌ها، اطلاع‌رسانی سریع و گسترده، تبیین ابعاد بحران، ارائه راهکارهای علمی و همچنین ایجاد آرامش روانی در جامعه می‌تواند بستری مناسب برای تقویت تاب‌آوری فراهم کند.
در واقع، رسانه به‌عنوان یک نهاد اجتماعی و فرهنگی، حلقه واسط میان مردم، نهادهای حاکمیتی و جامعه مدنی است و همین جایگاه ویژه موجب می‌شود در مقابله با بحران‌ها به یکی از اصلی‌ترین ابزارهای مدیریت و بازسازی اجتماعی تبدیل شود.

از این منظر، مطالعه نقش رسانه‌ها در تاب‌آوری اجتماعی تنها یک بحث نظری نیست، بلکه ضرورتی عملی برای مدیریت بحران‌های قرن بیست و یکم محسوب می‌شود.

رسانه و اطلاع‌رسانی به‌عنوان پایه تاب‌آوری
یکی از نخستین کارکردهای رسانه در زمان بحران، اطلاع‌رسانی دقیق، سریع و شفاف است. هر جامعه‌ای برای آنکه بتواند در برابر بحران‌ها ایستادگی کند، نیازمند اطلاعات معتبر و به‌موقع است. رسانه‌ها با انتشار اخبار صحیح و جلوگیری از گسترش شایعات، از سردرگمی و اضطراب عمومی می‌کاهند و بستر لازم برای تصمیم‌گیری درست را فراهم می‌آورند.

تجربه‌های جهانی نشان داده است که در زمان بحران‌هایی همچون زلزله، سیل یا پاندمی، رسانه‌های حرفه‌ای که بر مبنای اصول اخلاقی و مسئولیت اجتماعی فعالیت می‌کنند، توانسته‌اند اعتماد عمومی را جلب کرده و موجب افزایش انسجام اجتماعی شوند. در مقابل، رسانه‌هایی که دچار اغراق، تحریف یا انتشار اطلاعات غیرمستند می‌شوند، نه‌تنها به کاهش تاب‌آوری کمک نمی‌کنند بلکه خود به عاملی برای تعمیق بحران تبدیل می‌شوند.

بنابراین رسانه با ایفای نقش دیده‌بان اجتماعی، به جامعه امکان می‌دهد تصویری واقعی از ابعاد بحران داشته باشد و در مسیر یافتن راهکارهای عملی حرکت کند. همچنین رسانه می‌تواند از طریق تولید محتواهای آموزشی و تحلیلی، مهارت‌های فردی و جمعی برای مواجهه با بحران‌ها را ارتقا دهد و سطح آمادگی اجتماعی را افزایش بخشد.

نقش رسانه در مدیریت افکار عمومی و کاهش اضطراب
بحران‌ها معمولاً همراه با هراس، بی‌ثباتی روانی و اضطراب اجتماعی هستند. در چنین شرایطی رسانه‌ها علاوه بر وظیفه اطلاع‌رسانی، باید نقش آرامش‌بخش و امیدآفرین نیز ایفا کنند. انتشار مداوم اخبار منفی یا تصاویر هولناک می‌تواند موجب تشدید احساس ناامنی شود و جامعه را در وضعیت روانی شکننده‌ای قرار دهد.
در مقابل، رسانه‌هایی که ضمن بیان واقعیت‌ها، بر روایت‌های امیدبخش، نمایش همبستگی مردمی، اقدامات داوطلبانه و موفقیت‌های مدیریت بحران تأکید می‌کنند، می‌توانند اعتماد عمومی را افزایش داده و روحیه جمعی را تقویت کنند.
این امر به‌طور مستقیم به تاب‌آوری اجتماعی کمک می‌کند، زیرا جامعه‌ای که امید و اعتماد دارد، توانایی بیشتری برای بازسازی خود و یافتن راه‌حل‌های خلاقانه خواهد داشت. رسانه‌ها همچنین می‌توانند با فراهم‌آوردن تریبون برای کارشناسان حوزه‌های مختلف از روان‌شناسی تا مدیریت بحران، به مخاطبان نشان دهند که بحران‌ها قابل کنترل هستند و می‌توان با همبستگی و تلاش جمعی بر آن‌ها غلبه کرد. در واقع، رسانه با نقش «درمانگر جمعی» قادر است اضطراب اجتماعی را به انرژی سازنده برای مقابله با بحران تبدیل کند.

رسانه و ترویج فرهنگ مشارکت اجتماعی
یکی از مؤلفه‌های اصلی تاب‌آوری اجتماعی، مشارکت فعال شهروندان در فرآیند مقابله با بحران‌هاست. رسانه‌ها می‌توانند از طریق برنامه‌های آموزشی، کمپین‌های اطلاع‌رسانی و گزارش‌های میدانی، فرهنگ همیاری و مسئولیت‌پذیری اجتماعی را تقویت کنند.
به‌عنوان مثال، در جریان بلایای طبیعی، رسانه‌ها با انعکاس نیازهای فوری مناطق آسیب‌دیده و نمایش نمونه‌های موفق از کمک‌های مردمی، زمینه‌ساز شکل‌گیری موج گسترده‌ای از همبستگی اجتماعی می‌شوند.

همچنین رسانه‌ها با ترویج ارزش‌هایی همچون اعتماد، نوع‌دوستی و همکاری، از پراکندگی و انفعال جلوگیری کرده و شهروندان را به نیروهای فعال در مدیریت بحران تبدیل می‌کنند. در سطح کلان‌تر، رسانه می‌تواند بستری برای تعامل میان جامعه مدنی و دولت فراهم کند و از طریق بازتاب مطالبات مردمی، نهادهای مسئول را به پاسخ‌گویی و شفافیت بیشتر وادارد. چنین فرآیندی نه‌تنها موجب افزایش سرمایه اجتماعی می‌شود بلکه در بلندمدت به ارتقای تاب‌آوری جامعه در برابر بحران‌های آینده کمک می‌کند.
رسانه، آموزش و ارتقای مهارت‌های مقابله با بحران
تاب‌آوری اجتماعی نیازمند افزایش دانش و مهارت‌های فردی و جمعی برای مواجهه با بحران‌هاست. رسانه‌ها می‌توانند در این زمینه نقش آموزشی مؤثری ایفا کنند. پخش برنامه‌های آموزشی درباره شیوه‌های مقابله با بلایای طبیعی، نحوه ارائه کمک‌های اولیه، مدیریت منابع در شرایط اضطراری و حتی آموزش مهارت‌های روان‌شناختی مانند کنترل استرس و تقویت امید، نمونه‌هایی از کارکردهای آموزشی رسانه است.
رسانه‌های نوین به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی با قابلیت دسترسی سریع و گسترده، بستری کم‌هزینه برای ترویج چنین آموزش‌هایی فراهم کرده‌اند. نکته مهم این است که آموزش رسانه‌ای باید متناسب با فرهنگ، زبان و نیازهای خاص هر جامعه طراحی شود تا بیشترین اثرگذاری را داشته باشد. افزون بر این، رسانه‌ها می‌توانند با روایت تجربه‌های موفق دیگر کشورها یا مناطق، الگویی برای مدیریت بحران ارائه دهند و از این طریق دانش اجتماعی را غنا بخشند. بدین‌ترتیب، رسانه با ارتقای آگاهی عمومی و توانمندسازی شهروندان، بنیان‌های تاب‌آوری اجتماعی را تقویت می‌کند.

چالش‌های رسانه در مسیر تقویت تاب‌آوری اجتماعی
با وجود ظرفیت‌های گسترده رسانه، نباید از چالش‌ها و آسیب‌های آن غافل شد. گسترش شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی اگرچه فرصت‌های بی‌نظیری برای اطلاع‌رسانی ایجاد کرده، اما همزمان بستری برای شایعه‌پراکنی، اخبار جعلی و حتی عملیات روانی نیز فراهم آورده است.
این پدیده در شرایط بحران می‌تواند بسیار خطرناک باشد، زیرا انتشار یک خبر نادرست قادر است اعتماد عمومی را مخدوش کرده و انسجام اجتماعی را از بین ببرد.
همچنین در برخی موارد، رسانه‌ها ممکن است به دلیل فشارهای سیاسی یا اقتصادی از بی‌طرفی فاصله گرفته و به ابزار تبلیغاتی تبدیل شوند.
چنین شرایطی موجب کاهش اعتبار رسانه و در نتیجه تضعیف تاب‌آوری اجتماعی می‌شود. بنابراین برای آنکه رسانه‌ها بتوانند نقش واقعی خود را در مدیریت بحران ایفا کنند، نیازمند چارچوب‌های اخلاقی، شفافیت نهادی و تقویت سواد رسانه‌ای در میان مردم هستند. تنها در چنین شرایطی است که رسانه می‌تواند به یک نهاد قابل اعتماد و کارآمد در فرآیند مقابله با بحران تبدیل شود.

دکتر علیرضا صارمی مدرس دانشگاه و مترجم کتاب مزایای تاب آوری در خاتمه آورده است  رسانه‌ها به‌عنوان یکی از ستون‌های اصلی جامعه مدرن، نقشی تعیین‌کننده در تقویت تاب‌آوری اجتماعی و مقابله با بحران‌ها دارند. آن‌ها با اطلاع‌رسانی شفاف، مدیریت افکار عمومی، کاهش اضطراب، آموزش مهارت‌های لازم، ترویج فرهنگ مشارکت و همبستگی، و همچنین ایجاد پل ارتباطی میان مردم و نهادهای مسئول، به جامعه کمک می‌کنند تا نه‌تنها از بحران‌ها عبور کند بلکه از دل آن‌ها قوی‌تر و آگاه‌تر بیرون آید.
البته این نقش زمانی به‌طور کامل محقق می‌شود که رسانه‌ها خود از استقلال، صداقت و پایبندی به اصول اخلاقی برخوردار باشند و همزمان جامعه نیز با ارتقای سواد رسانه‌ای قادر به تشخیص اطلاعات صحیح از نادرست باشد.
تجربه بحران‌های جهانی در سال‌های اخیر نشان داده که هیچ جامعه‌ای بدون رسانه‌های مسئول و کارآمد نمی‌تواند به سطح مطلوبی از تاب‌آوری دست یابد. بنابراین سرمایه‌گذاری بر ارتقای کیفیت رسانه‌ها و تقویت نقش آن‌ها در مدیریت بحران، نه‌تنها یک ضرورت ارتباطی، بلکه یک استراتژی کلان برای تضمین پایداری و امنیت اجتماعی در آینده است.