بررسی ارتباط شب یلدا با مفهوم تاب‌آوری روانی، اجتماعی و فرهنگی و نقش آن در تقویت امید، معنا و توان مواجهه با چالش‌های زندگی.

دکترمحمدرضا مقدسی
مدیر و موسس خانه تاب آوری

یلدا یکی از کهن‌ترین آیین‌های فرهنگی ایران است که قرن‌ها در حافظه جمعی مردم باقی مانده و از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. این آیین در ظاهر به‌عنوان جشن طولانی‌ترین شب سال شناخته می‌شود، اما در لایه‌های عمیق‌تر خود حامل معناهایی روانی، اجتماعی و انسانی است. یلدا بیانگر مواجهه انسان با تاریکی، انتظار، صبر و امید است. همین ویژگی‌ها باعث می‌شود که یلدا ارتباطی عمیق با مفهوم تاب‌آوری پیدا کند؛ مفهومی که در روان‌شناسی معاصر به توانایی سازگاری با شرایط دشوار و حفظ تعادل در برابر فشارهای زندگی اشاره دارد.

شب یلدا نماد لحظه‌ای است که تاریکی به اوج خود می‌رسد. انسان در این شب با طولانی‌ترین زمان نبود نور روبه‌رو می‌شود. این وضعیت به‌صورت نمادین شباهت زیادی به دوره‌های سخت زندگی دارد؛ زمان‌هایی که مشکلات، ابهام و فشارهای روانی بیشترین شدت را دارند. در چنین شرایطی، آنچه انسان را در مسیر نگه می‌دارد، باور به گذرا بودن وضعیت و انتظار برای تغییر است. یلدا این پیام را منتقل می‌کند که پس از این شب، روند طبیعت تغییر می‌کند و روزها به‌تدریج روشن‌تر می‌شوند. این نگاه، هسته اصلی تاب‌آوری روانی را شکل می‌دهد.

تاب‌آوری یا resiliency در سطح فردی به معنای توان ادامه دادن زندگی در شرایطی است که احساس خستگی، ناامیدی یا فشار روانی وجود دارد. یلدا به انسان یادآوری می‌کند که ایستادن در تاریکی، بخشی از مسیر زندگی است و فرار از آن همیشه ممکن نیست. پذیرش این واقعیت باعث می‌شود فرد به‌جای انکار یا سرکوب احساسات، آن‌ها را بشناسد و مدیریت کند. این رویکرد یکی از اصول مهم تاب‌آوری است، زیرا فردی که احساسات خود را می‌پذیرد، توان بیشتری برای تنظیم هیجانات و تصمیم‌گیری آگاهانه دارد.

آیین‌های یلدا نقش مهمی در تقویت تاب‌آوری روانی ایفا می‌کنند. دورهمی‌های خانوادگی، گفت‌وگوهای صمیمانه، شنیدن داستان‌ها و شعرها، فضایی امن برای کاهش تنش‌های روانی ایجاد می‌کند. این فضا به ذهن اجازه می‌دهد از فشارهای روزمره فاصله بگیرد و احساس آرامش بیشتری تجربه کند. پژوهش‌های روان‌شناسی نشان می‌دهد که چنین تجربه‌هایی می‌توانند سطح استرس را کاهش دهند و احساس امنیت روانی را افزایش دهند. یلدا به‌طور طبیعی این شرایط را فراهم می‌کند.

در بعد خانوادگی، یلدا نقش مهمی در تقویت تاب‌آوری عاطفی دارد.
خانواده یکی از مهم‌ترین منابع حمایت روانی در زندگی انسان است و روابط خانوادگی پایدار می‌توانند اثرات منفی فشارهای بیرونی را کاهش دهند. شب یلدا فرصتی فراهم می‌کند تا اعضای خانواده، فارغ از مشغله‌های روزمره، کنار یکدیگر بنشینند و ارتباطی عمیق‌تر برقرار کنند. این ارتباطات باعث افزایش احساس تعلق، اعتماد و همدلی می‌شود. چنین عواملی به افراد کمک می‌کنند در مواجهه با مشکلات زندگی احساس تنهایی کمتری داشته باشند و توان روانی بیشتری برای مقابله با چالش‌ها پیدا کنند.

در بسیاری از خانواده‌ها، یلدا زمانی برای انتقال تجربه‌های زندگی از نسل‌های بزرگ‌تر به نسل‌های جوان‌تر است. روایت خاطرات، داستان‌های قدیمی و حتی شعرخوانی، نوعی انتقال غیرمستقیم مهارت‌های مقابله‌ای محسوب می‌شود. این انتقال تجربه به جوان‌ترها کمک می‌کند بفهمند که دشواری‌ها بخشی از زندگی همه انسان‌ها بوده و قابل عبور هستند. این آگاهی نقش مهمی در شکل‌گیری تاب‌آوری در نسل‌های بعدی دارد.

در سطح اجتماعی، یلدا نمادی از تاب‌آوری فرهنگی جامعه ایرانی است.
حفظ این آیین در طول قرن‌ها، نشان‌دهنده توان جامعه در حفظ انسجام، معنا و هویت در برابر تغییرات و بحران‌هاست. جامعه‌ای که آیین‌های خود را حفظ می‌کند، چارچوبی مشترک برای تجربه احساسات، ارزش‌ها و معناها در اختیار اعضای خود قرار می‌دهد. این چارچوب مشترک باعث می‌شود افراد در زمان بحران احساس گسست نکنند و بتوانند به منابع فرهنگی خود تکیه کنند. یلدا یکی از این منابع فرهنگی است که نقش مهمی در حفظ تعادل اجتماعی دارد.

در بعد معنایی، یلدا با تاب‌آوری وجودی ارتباط نزدیکی دارد.
انسان در مواجهه با رنج و دشواری، به معنا نیاز دارد تا بتواند شرایط را تحمل کند. شعرهای حافظ، داستان‌های اسطوره‌ای و روایت‌های فرهنگی که در شب یلدا زنده می‌شوند، به افراد کمک می‌کنند تجربه‌های شخصی خود را در چارچوبی عمیق‌تر ببینند. این معنا‌بخشی باعث می‌شود رنج صرفاً یک تجربه فردی نباشد و در بستری گسترده‌تر از تاریخ و فرهنگ قرار گیرد. چنین نگاهی فشار روانی را کاهش می‌دهد و احساس پیوستگی با زندگی را تقویت می‌کند.

یلدا همچنین به تقویت تاب‌آوری هیجانی کمک می‌کند. فضای گرم و صمیمی این شب، امکان بیان آزادانه احساسات را فراهم می‌سازد. افراد می‌توانند شادی، دلتنگی یا حتی نگرانی‌های خود را در محیطی امن بیان کنند. این بیان هیجانی نقش مهمی در تنظیم احساسات دارد. افرادی که احساسات خود را سرکوب نمی‌کنند و امکان بیان آن‌ها را دارند، معمولاً توان بیشتری برای مدیریت استرس و فشارهای روانی نشان می‌دهند. یلدا چنین فرصتی را به‌صورت طبیعی ایجاد می‌کند.

از منظر نمادشناسی، یلدا یادآور چرخه‌های زندگی است. همان‌طور که شب و روز به‌طور مداوم در حال تغییر هستند، شرایط زندگی انسان نیز ثابت نمی‌ماند. درک این چرخه به انسان کمک می‌کند نگاه واقع‌بینانه‌تری به مشکلات داشته باشد. تاب‌آوری نیز بر همین درک استوار است؛ این باور که شرایط سخت همیشگی نیستند و تغییر بخشی از طبیعت زندگی است. یلدا این پیام را به شکلی ساده و ملموس منتقل می‌کند.

در دنیای معاصر، که افراد با حجم زیادی از فشارهای روانی، اضطراب‌های اجتماعی و نااطمینانی‌های فردی مواجه هستند، بازخوانی مفهوم یلدا اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. زندگی مدرن فرصت‌های ارتباط عمیق انسانی را کاهش داده و بسیاری از افراد احساس انزوا را تجربه می‌کنند. یلدا با تأکید بر ارتباط انسانی، مکث در شتاب زندگی و بازگشت به معنا، می‌تواند به‌عنوان منبعی برای تقویت تاب‌آوری فردی و جمعی عمل کند.

یلدا همچنین یادآور اهمیت امید در مسیر زندگی است.
امید یکی از عناصر کلیدی تاب‌آوری محسوب می‌شود. بدون امید، تحمل دشواری‌ها بسیار سخت می‌شود. یلدا به انسان نشان می‌دهد که حتی در طولانی‌ترین شب، تغییر در راه است. این پیام ساده، تأثیر عمیقی بر ذهن انسان دارد و می‌تواند انگیزه ادامه مسیر را تقویت کند.

در مجموع، یلدا فراتر از یک آیین سنتی، بازتابی از تجربه انسانی در مواجهه با تاریکی و انتظار برای روشنایی است. این آیین در ابعاد فردی، خانوادگی، اجتماعی و معنایی، نقش مهمی در تقویت تاب‌آوری ایفا می‌کند. یلدا به انسان می‌آموزد که صبر، پیوند انسانی، معنا و امید، ابزارهای اصلی عبور از دشواری‌های زندگی هستند. این پیام همچنان برای انسان امروز کاربرد دارد و می‌تواند به بهبود سلامت روان و کیفیت زندگی کمک کند.