تاب‌آوری در سال‌های اخیر به یکی از کلیدی‌ترین واژه‌های حوزه روان‌شناسی، علوم تربیتی، مدیریت شهری و حتی فناوری تبدیل شده است.
این واژه فقط یک اصطلاح علمی نیست، بلکه یک سبک زندگی، یک مهارت انسانی و یک راه‌حل اجتماعی برای مقابله با چالش‌های پیچیده دنیای امروز است.
وقتی از تاب‌آوری صحبت می‌کنیم، ذهن بیشتر افراد به بحران‌های بزرگ و جهانی مانند جنگ، بلایای طبیعی یا مشکلات اقتصادی می‌رود، اما تاب‌آوری بسیار نزدیک‌تر از چیزی است که تصور می‌شود.
این مفهوم ابتدا در درون خانه شکل می‌گیرد، سپس به مدارس، محیط‌های علمی، جامعه و نهایتاً به فضاهای دانشی مانند کتابخانه‌ها گسترش می‌یابد.
کتابخانه‌ها، به‌عنوان حافظه جمعی بشر و پایگاه انتقال دانش، امروز بیش از هر زمان دیگر نیازمند ساختار، برنامه و نگرشی مبتنی بر تاب‌آوری هستند.
تاب‌آوری در ساده‌ترین تعریف یعنی توانایی بازگشت قوی‌تر از قبل پس از تجربه بحران یا استرس، اما تعریف جدیدتر و کامل‌تر آن علاوه بر بازگشت، شامل رشد، سازگاری، یادگیری و خلق فرصت از دل تهدید نیز هست.
انسان تاب‌آور کسی است که شکست را پایان راه نمی‌بیند، خانواده تاب‌آور خانواده‌ای است که شرایط سخت را به بستری برای همدلی و رشد تبدیل می‌کند و کتابخانه تاب‌آور نهادی است که در برابر تغییرات فرهنگی، تکنولوژیک و اجتماعی، مسیر توسعه را انتخاب می‌کند نه توقف یا فرسایش.
برای درک بهتر گسترش مفهوم تاب‌آوری از خانه تا کتابخانه، ابتدا باید از کوچک‌ترین واحد یعنی فرد و خانواده آغاز کرد.
خانه نخستین فضایی است که تاب‌آوری در آن شکل می‌گیرد.
هر کودک پیش از ورود به مدرسه، دانشگاه یا جامعه، شیوه مواجهه با مشکلات را از خانواده یاد می‌گیرد.
خانواده‌هایی که ارتباط باز، گفت‌وگو، قدرت حل مسئله، تحمل، همدلی و حمایت عاطفی را در رفتار روزمره نشان می‌دهند، در واقع تاب‌آوری رفتاری را به فرزندان آموزش می‌دهند.
حتی سبک تربیتی در این زمینه مهم است؛ خانواده آمرانه که بر فشار و تنبیه تکیه دارد، تاب‌آوری را سرکوب می‌کند، اما خانواده مبتنی بر احترام و مشارکت، کودک را به فردی مستقل و توانمند تبدیل می‌کند.
در بسیاری از پژوهش‌ها ثابت شده است که وجود روابط سالم خانوادگی، اعتماد، امنیت روانی و احساس ارزشمندی فرد، مهم‌ترین ریشه‌های تاب‌آوری هستند
. خانه، مدرسه ای برای تمرین مواجهه با سختی‌ها است. اگر فرد در این مرحله یاد بگیرد که شکست بخشی از مسیر موفقیت است، در آینده در برابر بحران‌ها قوی‌تر عمل خواهد کرد.
با رشد کودک و ورود به جامعه، مرحله دوم تاب‌آوری شکل می‌گیرد. مدرسه، دانشگاه و محیط اجتماعی فرصت‌هایی برای تکمیل و تقویت تاب‌آوری فراهم می‌کنند.
مدرسه‌ای که به دانش‌آموز اجازه اشتباه‌کردن، تجربه، تحقیق، فعالیت گروهی و بیان آزادانه ایده‌ها را می‌دهد، در واقع تاب‌آوری فکری و اجتماعی او را تقویت می‌کند.
در مقابل، سیستم آموزشی سخت و بسته که تنها بر حفظیات و نمره تأکید دارد، روحیه پرسشگری و ابتکار را کاهش می‌دهد.
تاب‌آوری اجتماعی یعنی جامعه بتواند در برابر فشارهای بیرونی، بحران‌های اقتصادی و تغییرات جهانی، راهکارهای سازنده پیدا کند و به جای فروپاشی، نوآوری و حرکت به سمت رشد داشته باشد. این تاب‌آوری تنها با شهروندانی آموزش‌دیده، آگاه و مشارکت‌جو ممکن است.
در نقطه سوم، تاب‌آوری وارد مرحله سازمانی می‌شود. ادارات، دانشگاه‌ها، کتابخانه‌ها، مدارس و نهادهای فرهنگی و مدیریتی هر کدام باید تاب‌آوری ساختاری داشته باشند.
تاب‌آوری سازمانی یعنی یک مجموعه بتواند در زمان بحران، مانند کمبود منابع، تحریم، مشکلات مالی، بحران فناوری یا حتی آشفتگی فرهنگی، به کار خود ادامه دهد و به تدریج خود را بهینه‌سازی کند.
کتابخانه‌ها نمونه بارز یک سازمان هستند که در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی روبه‌رو بوده‌اند.
کاهش کتاب‌خوانی کاغذی، تغییر عادت‌های مطالعاتی جامعه، ظهور هوش مصنوعی، رشد شبکه‌های اجتماعی، کمبود بودجه فرهنگی و تغییر جایگاه کتاب در زندگی روزمره، همه فشارهایی هستند که نیاز به تاب‌آوری در کتابخانه‌ها را ضروری می‌سازند.
اما چرا کتابخانه باید تاب‌آور باشد؟
کتابخانه قلب فرهنگی جامعه است.
در بسیاری از کشورها، کتابخانه مرکز نوآوری، آموزش غیررسمی، اشتراک دانش، برگزاری نشست‌ها، تقویت سواد رسانه‌ای و حتی حمایت از گروه‌های آسیب‌پذیر است.
کتابخانه تاب‌آور کتابخانه‌ای است که در برابر تغییرات تکنولوژیک تسلیم نمی‌شود، بلکه خود را با شرایط جدید وفق می‌دهد.
برای مثال، کتابخانه‌هایی که در دوران کرونا فعالیت خود را به شکل دیجیتال ادامه دادند و خدمات آنلاین ارائه کردند، نمونه‌ای از تاب‌آوری سازمانی بودند.
کتابخانه‌هایی که با ابزارهای نوین مانند کتاب‌های الکترونیکی، پلتفرم‌های اشتراک فایل، هوش مصنوعی و بانک‌های اطلاعاتی سازگار شدند، توانستند کاربران بیشتری جذب کنند و نقش اجتماعی خود را حفظ نمایند.
تاب‌آوری در کتابخانه به مفهوم تاب‌آوری فرهنگی و اجتماعی مرتبط است.
کتابخانه‌ها بر خلاف تصور عمومی، فقط مکان مطالعه نیستند، بلکه فضاهای امن اجتماعی هستند که امکان ارتباط، گفت‌وگو، رشد فکری و دسترسی برابر به دانش را فراهم می‌کنند.
حضور کودکان، نوجوانان، سالمندان، دانشجویان، پژوهشگران و حتی اقشار آسیب‌پذیر در کتابخانه باعث می‌شود این فضا به مرکزی برای کاهش تنش‌های اجتماعی تبدیل شود.
اگر کتابخانه‌ها بتوانند برنامه‌های فرهنگی، کلاس‌های آموزشی، نشست‌های کتاب‌خوانی، کارگاه‌های مهارتی و فعالیت‌های جمعی برگزار کنند، در واقع تاب‌آوری اجتماعی جامعه را افزایش داده‌اند، زیرا جامعه‌ای که مردم آن با هم گفتگو می‌کنند، اطلاعات معتبر دریافت می‌کنند و تفکر انتقادی دارند، در لحظه‌های بحرانی کمتر آسیب می‌بیند.
بخش مهم دیگری از تاب‌آوری در کتابخانه‌ها به تاب‌آوری و توسعه دانش برمی‌گردد. دانش اگر در یک نقطه ثابت بماند، با گذر زمان فرسوده و بی‌اثر می‌شود.
کتابخانه تاب‌آور باید دانش جدید را تولید و ذخیره کند، داده‌ها را به‌روزرسانی نماید، اطلاعات نادرست را پالایش کند و به مخاطب دسترسی آسان ارائه دهد.
دیجیتالی‌سازی منابع، تبدیل اسناد تاریخی به نسخه‌های آرشیوی، ایجاد پایگاه اطلاعاتی، استفاده از هوش مصنوعی برای پیشنهاد کتاب و تحلیل محتوا، نکاتی هستند که می‌توانند نقش مهمی در پایداری دانش ایفا کنند. همه این‌ها نشان می‌دهد که کتابخانه‌ها نیز مانند خانواده‌ها، نیازمند سازگاری، نوآوری و توانایی عبور از چالش‌ها هستند.
تاب‌آوری علاوه بر جنبه سازمانی، دارای بعد فردی در کتابخانه نیز هست. کتابدارانی که با عشق به مطالعه، آموزش و فرهنگ کار می‌کنند، ستون‌های اصلی کتابخانه محسوب می‌شوند.
کتابدار تاب‌آور شخصی است که با وجود کمبود امکانات، فشارهای مالی، تغییر ساختارهای فرهنگی و رقبای رسانه‌ای جدید مانند شبکه‌های اجتماعی، همچنان فعالیت خود را ادامه می‌دهد و تلاش می‌کند راه‌های تازه برای جذب مخاطب پیدا کند.
او ممکن است به‌جای انتظار برای مراجعه‌کنندگان، برنامه‌هایی طراحی کند که کتاب را به میان مردم ببرد، مانند پویش‌های کتاب‌خوانی، باشگاه مطالعه، محتوای آموزشی، فعالیت در فضای مجازی و تولید محتوای فرهنگی. زمانی که کتابدار روحیه انعطاف‌پذیر داشته باشد، کتابخانه زنده می‌ماند و رشد می‌کند.
تحقیقات نشان می‌دهد که کتابخانه‌های تاب‌آور چند ویژگی مشخص دارند.
نخست، ارتباط فعال با جامعه اطراف. کتابخانه‌ای که از نیازهای محله، شهر یا دانشگاه آگاه باشد، برنامه‌های دقیق‌تری ارائه می‌دهد و مخاطبان واقعی جذب می‌کند.
دوم، تنوع خدمات. کتابخانه فقط محل امانت کتاب نیست، بلکه مرکز مهارت‌آموزی، تولید محتوا، ارائه اینترنت، آموزش سواد رسانه‌ای و حتی فضای آرامش روانی است.
سوم، سازگاری با فناوری. در دنیای امروز که سرعت انتقال اطلاعات بی‌سابقه است، کتابخانه بدون فناوری عملاً از میدان رقابت حذف می‌شود.
چهارم، حمایت از یادگیری مادام‌العمر. کتابخانه تاب‌آور باید به هر فرد با هر سن، هر سطح سواد و هر هدفی امکان یادگیری بدهد.
اگر به ارتباط خانه و کتابخانه توجه کنیم، درخواهیم یافت که تاب‌آوری میان این دو نهاد یک جریان مشترک است.
خانه نسلی تاب‌آور تربیت می‌کند و کتابخانه فضایی برای تقویت توانایی‌های فکری و اجتماعی او فراهم می‌سازد.
خانواده‌ای که کودک را با کتاب آشنا می‌کند، مسیر یادگیری مادام‌العمر را آغاز کرده است.
کتابخانه‌ای که کودکان را تشویق به مطالعه می‌کند، آینده فرهنگی جامعه را تضمین می‌کند.
به همین دلیل، یکی از راه‌های تقویت تاب‌آوری فرهنگی، ارتباط بیشتر مدارس، خانواده‌ها و کتابخانه‌ها است. اگر والدین بدانند کتابخانه تنها محل مطالعه نیست، بلکه فرصتی برای رشد فکری و اجتماعی فرزندان است، تعامل میان خانه و کتابخانه بسیار بیشتر خواهد شد.
تاب‌آوری در عصر جدید معنای دیگری نیز پیدا کرده است، تاب‌آوری دیجیتال. جهان امروز با فناوری‌های هوشمند، ربات‌ها، هوش مصنوعی، داده‌های بزرگ و فضای آنلاین پیوند خورده است.
اگر کتابخانه‌ها در گذشته فقط اتاق‌هایی پر از کتاب بودند، اکنون باید با موتورهای جستجو، شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های مطالعه رقابت کنند.
کاربران دیگر تنها به دنبال کتاب نیستند، بلکه به دنبال سرعت دسترسی، سهولت جستجو و تنوع منابع هستند.
بنابراین کتابخانه باید نسخه‌ای دیجیتال از خود بسازد، سرویس آنلاین ارائه دهد و با نیازهای جدید هماهنگ شود.
نکته مهم این است که کتابخانه برخلاف فضای مجازی، محیطی انسانی، آرام، قابل اعتماد و مبتنی بر تعامل واقعی است.
همین ویژگی باعث می‌شود حتی در دنیای دیجیتال، کتابخانه ارزش خود را از دست ندهد و اگر تاب‌آور باشد، می‌تواند هم‌زمان در هر دو جهان فعالیت کند.
تاب‌آوری در کتابخانه برای حفظ هویت فرهنگی لازم است.
در دوره‌ای که بسیاری از اطلاعات نادرست، شایعات و محتواهای سطحی در فضای مجازی منتشر می‌شود، کتابخانه تنها مرجع معتبر برای دسترسی به دانش دقیق و علمی است.
جامعه‌ای که کتابخانه قوی داشته باشد، در برابر موج اطلاعات غلط مقاوم‌تر خواهد بود.
تاب‌آوری از خانه شروع می‌شود اما در کتابخانه به تکامل می‌رسد.
خانه شخصیت تاب‌آور می‌سازد و کتابخانه او را به اندیشه‌ای عمیق، آگاهی گسترده و جامعه‌پذیری فرهنگی مجهز می‌کند.
خانواده بدون کتابخانه، آموزش نیمه‌کاره ارائه می‌دهد و کتابخانه بدون خانواده، مخاطب واقعی و زنده نخواهد داشت.
اگر هر جامعه‌ای بخواهد آینده‌ای پایدار داشته باشد، باید این دو نهاد را در کنار هم تقویت کند. خانه باید کودکان را به کتاب و یادگیری علاقه‌مند کند و کتابخانه باید فرصت رشد را برای همه فراهم سازد.
تاب‌آوری راهی برای تبدیل سختی‌ها به فرصت است. جامعه‌ای که فرهنگ مطالعه دارد، کتابخانه فعال دارد، والدین آگاه دارد و دانش عمومی بالاتری تجربه می‌کند، در برابر آینده نامطمئن جهانی قوی‌تر خواهد بود.
کتابخانه تاب‌آور مانند درختی است که ریشه‌اش در فرهنگ، تنه‌اش در یادگیری و شاخه‌هایش در امید جامعه گسترده شده است.
اگر این درخت قدرتمند بماند، هیچ طوفانی نمی‌تواند فرهنگ و دانش یک ملت را از بین ببرد.
۱۲ بازدید
۲ امتیاز
۰ نظر
هنوز هیچ نظری ثبت نشده است !
