پیشگیری از معلولیت یکی از مهم‌ترین موضوعات نظام سلامت هر کشور است، زیرا هر مورد معلولیت علاوه بر تأثیر بر کیفیت زندگی فرد و خانواده، پیامدهای اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای برای جامعه ایجاد می‌کند.
رشد آگاهی عمومی، دسترسی بهتر به خدمات درمانی، تغذیه مناسب، مراقبت‌های دوران بارداری، واکسیناسیون و پیشگیری از حوادث، همگی در کاهش آمار معلولیت نقش دارند.
اما یکی از مهم‌ترین نیروهایی که در این مسیر فعالیت می‌کنند، همیاران سلامت هستند.
همیار سلامت کسی است که در جامعه نقش اطلاع‌رسانی، آموزش، پیگیری و راهنمایی در حوزه پیشگیری از بیماری‌ها و ناتوانی‌ها را بر عهده دارد. نقش آنها با آموزش علمی آغاز می‌شود اما با فعالیت اجتماعی و ارتباط مستقیم با مردم تکمیل می‌شود. این مقاله در مورد ابعاد نقش همیار سلامت در پیشگیری از معلولیت، اهمیت آموزش، مسئولیت اجتماعی، نمونه فعالیت‌ها و مزایای گسترش این طرح در جامعه توضیح می‌دهد.

همیاران سلامت معمولاً از میان داوطلبان جامعه، کارکنان مراکز درمانی، دانشجویان رشته‌های مرتبط، معلمان و حتی والدین انتخاب می‌شوند.
دلیل این انتخاب، این است که هر فرد آموزش‌دیده می‌تواند حلقه ارتباطی میان سیستم سلامت و مردم باشد.
مردم معمولاً بیشتر به کسی که از میان خودشان است اعتماد می‌کنند.
بنابراین همیار سلامت می‌تواند اطلاعاتی را که شاید مردم در رسانه‌ها یا کتاب‌های تخصصی دنبال نمی‌کنند، با زبانی ساده به آنها منتقل کند.
هنگامی که یک مادر باردار از همیار سلامت می‌شنود که اهمیت مصرف اسید فولیک برای جلوگیری از نقص‌های مادرزادی چقدر بالاست، این پیام بسیار اثرگذارتر از یک متن کلی در اینترنت خواهد بود. همین الگوی ساده در مورد واکسیناسیون، پیشگیری از حوادث، تغذیه کودک، سلامت روان و مراقبت در سالمندی نیز صادق است.

پیشگیری از معلولیت فقط به قبل از تولد محدود نمی‌شود. بسیاری از معلولیت‌ها در دوران کودکی، جوانی و بزرگسالی رخ می‌دهند.
حوادث رانندگی، سقوط از ارتفاع، سوختگی، مسمومیت، آلودگی محیط، بیماری‌های عفونی و اختلالات ژنتیکی می‌توانند باعث معلولیت دائمی شوند.
همیار سلامت در این بخش نیز نقش مستقیم دارند. آنها به مردم آموزش می‌دهند که چگونه ایمنی در خانه را رعایت کنند، چرا کلاه ایمنی در موتورسواری الزامی است، چگونه باید از مواد شوینده استفاده کرد تا کودک دچار مسمومیت نشود و چرا آموزش کمک‌های اولیه برای هر خانواده ضروری است. آگاهی، اولین مرحله پیشگیری است و همیار سلامت وظیفه دارد این آگاهی را به زبان قابل فهم به جامعه انتقال دهد.

در حوزه سلامت مادر و کودک، همیاران سلامت نقش چشمگیری دارند.
بسیاری از مادران از علائم خطر در دوران بارداری آگاه نیستند. بسیاری نمی‌دانند که ازدواج فامیلی بدون مشاوره ژنتیک ممکن است خطر ابتلای فرزند به بیماری‌های مادرزادی را افزایش دهد.
بسیاری با مصرف خودسرانه دارو در دوران بارداری آشنا نیستند. وقتی همیار سلامت در محله یا مرکز بهداشت حضور دارد و این آموزش‌ها را ارائه می‌دهد، احتمال مراجعه مادر به پزشک و انجام غربالگری‌ها بیشتر می‌شود. زمانی که یک خانواده در مورد اهمیت مراقبت از نوزاد نارس، زردی نوزاد، واکسیناسیون یا شیردهی آگاه باشد، احتمال آسیب‌های جسمی و ذهنی کمتر خواهد شد.

همیار سلامت فقط آموزش‌دهنده نیست، بلکه پیگیر نیز هست.
یعنی اگر ببیند کودکی مشکل شنوایی دارد، آن را نادیده نمی‌گیرد. او خانواده را تشویق می‌کند که به پزشک مراجعه کنند.
شناسایی زودهنگام، یکی از مهم‌ترین راه‌های پیشگیری از معلولیت است.
بسیاری از ناتوانی‌ها اگر در ماه‌های اول زندگی تشخیص داده شوند، قابل درمان یا قابل کنترل هستند. برای مثال بیماری کم‌کاری تیروئید در نوزاد، اگر به‌موقع تشخیص داده شود، از عقب‌ماندگی ذهنی جلوگیری می‌کند. همیار سلامت نقش واسطه‌ای دارد که اجازه نمی‌دهد خانواده‌ها مشکل را پشت گوش بیندازند یا تصور کنند “این موضوع خودش درست می‌شه”.

پیشگیری از معلولیت فقط به مسائل جسمی مربوط نیست. سلامت روان نیز یکی از عوامل اصلی ناتوانی است.
افسردگی درمان‌نشده، خودکشی، اعتیاد، خشونت خانوادگی و مشکلات رفتاری کودکان، همگی می‌توانند آسیب‌های بلندمدت ایجاد کنند.
همیار سلامت با آموزش احترام به سلامت روان، معرفی مراکز مشاوره، راهنمایی در زمان بحران و حمایت از خانواده‌های آسیب‌دیده، از گسترش این مشکلات جلوگیری می‌کند. گاهی تنها یک گفت‌وگو ساده، یک راهنمایی یا یک شماره تماس می‌تواند زندگی فردی را نجات دهد و از یک آسیب جدی جلوگیری کند.

یکی از مهم‌ترین نقاط قوت همیاران سلامت، این است که افراد در محله‌های کوچک، روستاها یا محیط‌های کار، با فرهنگ، نیازها و باورهای مردم آشنا هستند.
برای مثال در برخی مناطق ممکن است مردم از واکسن بترسند، یا تصور کنند معلولیت یک سرنوشت قطعی است و هیچ پیشگیری‌ای وجود ندارد.
همیاران سلامت در چنین شرایطی با زبان بومی، مثال‌های واقعی و گفت‌وگوهای صمیمانه می‌توانند نگرش اشتباه را اصلاح کنند. آنها قدرت ارتباطی دارند که ممکن است پزشک یا کارشناس رسمی به دلیل فاصله فرهنگی نتواند ایجاد کند.

نقش اطلاع‌رسانی دیجیتال نیز امروز برای همیاران سلامت اهمیت زیادی دارد.
بسیاری از آنها با استفاده از شبکه‌های اجتماعی، گروه‌های محلی، کانال‌های اطلاع‌رسانی و پیام‌رسان‌ها، آموزش‌ها را منتشر می‌کنند.
مواردی مانند یادآوری برای زمان واکسن، هشدار درباره بیماری‌های فصلی، نکات مراقبتی برای سالمندان، یا روش‌های پیشگیری از کرونا در دوران همه‌گیری، نمونه‌هایی از تأثیر این فعالیت‌هاست. به دلیل اعتماد مردم به همیاران محلی، پیام‌ها قابل پذیرش‌تر و مؤثرتر می‌شود.

پیشگیری از معلولیت در دوران سالمندی نیز اهمیت دارد.
بسیاری از سالمندان به دلیل زمین خوردن، پوکی استخوان، ضعف عضلات، مشکلات بینایی یا نبود مراقبت، دچار آسیب‌های دائمی می‌شوند.
همیار سلامت با آموزش ورزش‌های سبک، تغذیه مناسب، بررسی داروها، کنترل قند و فشار خون و ایجاد محیط ایمن در خانه، می‌تواند از بسیاری از این مشکلات جلوگیری کند. اگر سالمند بتواند بدون ترس از سقوط در خانه حرکت کند، اگر بدانند چه داروهایی را نباید هم‌زمان مصرف کنند، اگر خانواده‌ها اهمیت توجه به نیازهای روحی و جسمی آنها را بدانند، احتمال معلولیت بسیار کمتر می‌شود.

یکی از حوزه‌های مهم فعالیت همیاران سلامت، پیشگیری از حوادث است.
آمار جهانی نشان می‌دهد که درصد قابل توجهی از معلولیت‌ها ناشی از تصادفات و سوانح است.
آموزش استفاده از کلاه ایمنی در موتورسواری، کمربند ایمنی، قانون سرعت، نکات ایمنی هنگام کار با ابزارهای صنعتی، ایمنی در کشاورزی و پیشگیری از حوادث خانه، همگی موضوعاتی هستند که همیار سلامت بارها درباره آنها اطلاع‌رسانی می‌کند.
حتی اگر یک نفر پس از گفت‌وگو با همیار سلامت تصمیم بگیرد کلاه ایمنی بگذارد، جان یک انسان و آینده یک خانواده حفظ شده است.

پیشگیری از معلولیت همچنین با فرهنگ‌سازی شروع می‌شود.
بعضی خانواده‌ها به دلیل خجالت، از مراجعه به پزشک خودداری می‌کنند. بعضی فکر می‌کنند که مشکل فرزندشان نشانه بدشانسی یا تقدیر است.
بعضی خانواده‌ها از ترس حرف مردم، کودک دارای ناتوانی را پنهان می‌کنند و فرصت درمان زودهنگام را از او می‌گیرند. همیار سلامت با گفت‌وگوی دوستانه، شرکت در جلسات مدرسه، نشست‌های محلی و مناسب‌های اجتماعی، این تفکرها را اصلاح می‌کند. او به خانواده یادآوری می‌کند که معلولیت شرم نیست و پیشگیری مسئولیت اجتماعی است.

اهمیت دیگر همیاران سلامت در این است که آنها فقط آموزش نمی‌دهند، بلکه گوش می‌دهند.
گاهی یک مادر یا پدر مشکل خود را نمی‌تواند برای پزشک توضیح دهد، اما برای یک همیار قابل اعتماد تعریف می‌کند.
همین گفت‌وگو باعث می‌شود مشکل به موقع به مراکز درمانی ارجاع داده شود. مشارکت اجتماعی در سلامت، زمانی نتیجه می‌دهد که تعامل دوطرفه باشد.

پیشگیری از معلولیت با برنامه‌ریزی دقیق نیز ارتباط دارد.
اگر همیار سلامت نیازهای جامعه را ثبت کند، اطلاعات جمع‌آوری شده می‌تواند به مراکز بهداشت کمک کند تا برنامه‌های آینده را دقیق‌تر طراحی کنند. اگر در یک محله سوختگی کودکان زیاد باشد، باید آموزش‌ها درباره ایمنی آشپزخانه افزایش پیدا کند. اگر آمار تصادف نوجوانان بالاست، باید آموزش ایمنی ترافیک تقویت شود. همیار سلامت با مشاهده مشکلات واقعی، تصویر واضحی از نیازهای جامعه به کارشناسان ارائه می‌دهد.

نقش انگیزشی همیاران سلامت نیز بسیار مهم است.
بسیاری از مردم می‌دانند باید ورزش کنند، سیگار نکشند، واکسن بزنند و مراقب سلامت باشند، اما نیاز به یک تشویق دوستانه دارند. همیار سلامت با ارتباط نزدیک می‌تواند انگیزه ایجاد کند. وقتی افراد نتیجه اقدامات خود را ببینند، مانند بهبود وضعیت سلامتی یا کاهش مشکلات جسمی، به ادامه راه ترغیب می‌شوند.

مزیت بزرگی که همیار سلامت برای جامعه دارد این است که هزینه پیشگیری بسیار کمتر از هزینه درمان و توان‌بخشی است. آموزش یک خانواده درباره خطرات مواد شیمیایی، بسیار ارزان‌تر از درمان سوختگی شدید یا نابینایی است. فراهم کردن مشاوره ژنتیک پیش از ازدواج، بسیار کم‌هزینه‌تر از تولد کودکی با بیماری مادرزادی پیشرفته است. این واقعیت نشان می‌دهد که همیاران سلامت نه‌تنها به مردم کمک می‌کنند، بلکه به اقتصاد کشور نیز کمک می‌کنند.

برای اینکه نقش همیاران سلامت مؤثرتر شود، باید حمایت آموزشی و سازمانی دقیق وجود داشته باشد.
این افراد باید دوره‌های به‌روز، کتابچه‌های آموزشی ساده، فایل‌های صوتی و تصویری و ارتباط مستقیم با متخصصان داشته باشند. هرچه آموزش آنها قوی‌تر باشد، انتقال اطلاعات به مردم نیز موثرتر خواهد بود. مشارکت مدارس، مراکز بهداشت، انجمن‌های محلی و رسانه‌ها می‌تواند زمینه فعالیت گسترده‌تری برای این داوطلبان فراهم کند.

پیشگیری از معلولیت فقط یک مسئولیت پزشکی نیست، بلکه یک مسئولیت انسانی، اخلاقی و اجتماعی است.
همیار سلامت نماینده همین روحیه در جامعه است. او نگاه مردم را از درمان به پیشگیری منتقل می‌کند. او آگاهی را در خانه‌ها، کلاس‌ها، محله‌ها و محیط‌های کار گسترش می‌دهد. هر بار که یک خانواده به دلیل توصیه او واکسن می‌زند، هر بار که کودکی به دلیل آموزش او از حادثه نجات پیدا می‌کند، یا هر بار که بیماری زود تشخیص داده می‌شود، ارزش وجود همیار سلامت روشن‌تر می‌شود.

اگر جامعه به همیار سلامت احترام بگذارد و سیستم بهداشت از فعالیت آنها حمایت کند، بسیاری از معلولیت‌ها که سال‌ها خانواده‌ها را رنج داده‌اند، قابل کاهش خواهند بود.
آینده بهتر، با آموزش آغاز می‌شود و همیاران سلامت، معلمان این راه هستند. نقش آنها نشان می‌دهد که آگاهی، مهم‌ترین ابزار برای ساختن جامعه‌ای سالم‌تر، توانمندتر و انسانی‌تر است.