ابعاد اجتماعی تاب‌آوری محله‌محور شامل انسجام اجتماعی، اعتماد متقابل و مشارکت فعال ساکنان در حل مسائل محلی است.

خاطره اکبری
رواننشاس و کارشناس سلامت
ابعاد اجتماعی تاب‌آوری محله‌محور به مجموعه‌ای از ویژگی‌ها، روابط و سازوکارهای اجتماعی اشاره دارد که موجب می‌شوند یک محله در برابر بحران‌ها، آسیب‌ها و تغییرات ناگهانی (مانند بلایای طبیعی، مشکلات اقتصادی، ناهنجاری‌های اجتماعی و...) توان مقابله، سازگاری و بازسازی خود را حفظ کند یا حتی تقویت نماید.

به طور کلی، ابعاد اجتماعی تاب‌آوری محله‌محور را می‌توان در چند محور اصلی تعریف کرد:

 ۱.سرمایه اجتماعی

* میزان اعتماد، همکاری، مشارکت و همبستگی بین ساکنان محله.
* وجود شبکه‌های ارتباطی قوی** (رسمی و غیررسمی) میان افراد و گروه‌ها.
* نمونه‌ها: شوراهای محلی، گروه‌های داوطلب، روابط همسایگی.

 ۲. مشارکت اجتماعی و مدنی

* سطح درگیری و حضور فعال مردم در تصمیم‌گیری‌ها و فعالیت‌های جمعی محله.
* احساس مسئولیت مشترک نسبت به مسائل محله (نظافت، امنیت، توسعه و...).
* ایجاد فضاهایی برای گفت‌وگو، همکاری و برنامه‌ریزی محلی.

 ۳. اعتماد اجتماعی

* میزان اعتماد مردم به یکدیگر و به نهادهای محلی (شهرداری، پلیس، شورای محله).
* وجود روابط صادقانه و شفاف که از سوء‌ظن و تعارضات جلوگیری کند.
* این اعتماد پایه‌ای برای همکاری در زمان بحران است.

۴. همبستگی و انسجام اجتماعی

* احساس تعلق، هویت و وابستگی به محله.
* وجودارزش‌ها و هنجارهای مشترک که رفتارها را هدایت می‌کند.
* انسجام باعث می‌شود در شرایط دشوار، مردم به کمک هم بشتابند.

 ۵. حمایت اجتماعی

* میزان دسترسی افراد به حمایت‌های عاطفی، مالی و اطلاعاتی از سوی خانواده، همسایگان و نهادها.
* شبکه‌های حمایتی قوی موجب کاهش آسیب‌پذیری در بحران می‌شوند.


 ۶. سرمایه فرهنگی و آگاهی اجتماعی

* دانش و مهارت‌های اجتماعی افراد برای **مدیریت بحران، حل تعارض، و ارتباط مؤثر.
* برنامه‌های آموزشی و فرهنگی که آگاهی اجتماعی و حس مسئولیت را افزایش می‌دهد.

تاب‌آوری اجتماعی محله‌محور یعنی توان یک جامعه محلی برای حفظ پیوستگی، مشارکت و حمایت متقابل در مواجهه با بحران‌ها و بازگشت سریع‌تر به وضعیت پایدار.

تاب آوری محله‌محور مفهومی کلیدی در توسعه پایدار شهری است؛ یعنی توانایی یک محله برای مقابله، تطبیق و بازسازی پس از مواجهه با تنش‌ها، بحران‌ها و تغییرات مختلف در این نوشتار، تلاش می‌شود «بعد اجتماعی تاب‌آوری محله‌محور» به‌صورت ساده و روان تشریح شود، به‌طوری که برای مدیران محلی، شهروندان و پژوهشگران قابل‌فهم و کاربردی باشد.

تاب‌آوری محله‌محور را می‌توان به این صورت تعریف کرد:
محله‌ای که از درون خود ظرفیت دارد تا در مواجهه با بحران‌هایی مانند بلایای طبیعی، فشارهای اقتصادی، مشکلات اجتماعی یا تغییرات محیطی نه صرفاً مقاومت کند، بلکه از آن تجربه بیاموزد، ساختارهایش را بازبینی کند و در مسیر بهبود حرکت نماید. ([Mehr News][1]) بخش اجتماعی این مفهوم یعنی آن جنبه که به روابط انسانی، تعاملات، مشارکت شهروندی، اعتماد، تعلق و شبکه ­های محلی می‌پردازد. اگر بعد اجتماعی محله ضعیف باشد، سایر ابعاد تاب‌آوری (اقتصادی، فیزیکی، محیطی) به سختی توان رقابت با شوک‌ها را پیدا می‌کنند.

در ادامه، این بعد اجتماعی را از زوایای مختلف می‌کاویم: چرا مهم است، چه شاخص‌هایی دارد، چگونه می‌توان آن را تقویت کرد و در نهایت چالش‌ها و پیشنهادهایی برای ارتقای آن در محله‌ها.

 اهمیت بعد اجتماعی تاب‌آوری محله‌محور

در هر محله، روابط بین مردم، گروه‌ها و نهادهای محلی مانند حلقه‌های محله، انجمن‌های زنان، مدارس، مراکز فرهنگی، کسب‌وکارهای خرد، همه ساختارهایی هستند که اگر به‌خوبی کار کنند، توانمندی محله را بالا می‌برند. از دیدگاه اجتماعی، تاب‌آوری محله‌محور یعنی ایجاد و تقویت شبکه‌های اجتماعی، مشارکت فعال شهروندان، افزایش اعتماد متقابل و حس تعلق به محله.
 وقتی افراد در محله احساس می‌کنند دیده می‌شوند، صدایشان شنیده می‌شود، در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت دارند و به منابع محلی دسترسی دارند، در زمان بحران سریع‌تر واکنش می‌دهند، آسیب‌ها را کاهش می‌دهند و بازسازی را سریع‌تر آغاز می‌کنند.
به‌علاوه، بعد اجتماعی محله تأثیر مستقیم بر کیفیت زندگی در شرایط عادی دارد؛ محله‌ای که مشارکت اجتماعی در آن بالاست، سرمایه اجتماعی آن قوی‌تر است، احساس تعلق بیشتر است و زندگی روزمره برای ساکنان بهتر طراحی شده است.

به‌عنوان مثال، اگر در یک محله گروه داوطلب محلی وجود داشته باشد که در مواقع سیل یا زلزله آماده‌باش هستند، اگر افراد محله یکدیگر را بشناسند، اگر اعتماد وجود داشته باشد، احتمال اینکه کمک متقابل شکل بگیرد و خدمات اولیه محله زودتر انجام شود بسیار بیشتر است. این همان چیزی است که شبکه اجتماعی قوی محله را به ابزار مهمی در تاب‌آوری تبدیل می‌کند.
بدون بعد اجتماعی قوی، حتی اگر زیرساخت‌های فیزیکی و اقتصادی محله محکم باشند، باز هم در بحران‌ها می‌توان دچار شکست شد؛ زیرا همراهی اجتماعی و مشارکت مردم، سنگ بنای واکنش محلی است.

 شاخص‌ها و مؤلفه‌های بعد اجتماعی

برای سنجش یا ارزیابی تاب‌آوری اجتماعی در سطح محله، چندین شاخص وجود دارد که پژوهش‌ها به آن‌ها پرداخته‌اند. یکی از پژوهش‌ها، سنجش و ارزیابی شاخص‌های تاب‌آوری اجتماعی محلات مسکونی را بررسی کرده است.
برخی از شاخص‌ها و مؤلفه‌های مهم عبارت‌اند از:

سرمایه اجتماعی: میزان اعتماد بین افراد، میزان همکاری بین همسایگان، تعداد گروه‌ها و مشارکت‌های محلی.
شبکه‌های حمایتی و تعاملات محلی: وجود ساختارها و گروه‌هایی که در محله فعالیت می‌کنند (انجمن محلی، گروه زنان، پس‌انداز محلی، سازمان مردمی) و چگونگی ارتباط آن‌ها با ساکنان.
مشارکت شهروندی و مسئولیت‌پذیری: اینکه مردم محله تا چه اندازه در تصمیم‌گیری‌های محلی دخیل هستند، تا چه حد احساس می‌کنند صاحب محله هستند، تا چه میزان در فعالیت‌های محله مشارکت می‌کنند.
حس تعلق به محله: احساس اینکه «اینجا محل من است»، «من بخشی از این جامعه هستم»، «برای رفاه محله‌ام ارزش قائل هستم».
دسترسی به خدمات و اطلاعات محلی: اینکه افراد محله از خدمات و منابع محلی آگاه باشند، بتوانند به آن‌ها مراجعه کنند و در شرایط بحرانی از آن‌ها بهره ببرند.
رسانه‌های محلی و اطلاع‌رسانی: وجود کانال‌های بومی برای اطلاع‌رسانی، آموزش، آمادگی و انتقال تجربه بین ساکنان.
سازماندهی محلی و مدیریت محلی: قدرت و کارایی نهادهای محلی، مشارکت نهادهای مردمی، شفافیت و پاسخگویی در سطح محله.

وقتی این شاخص‌ها در محله به وضعیت مناسبی برسند، بعد اجتماعی تاب‌آوری قوی‌تر شده و محله توان بیشتری برای مواجهه با شرایط دشوار خواهد داشت.


 راهکارهای تقویت بعد اجتماعی تاب‌آوری در محله‌ها

برای اینکه یک محله بتواند بعد اجتماعی تاب‌آوری را تقویت کند، باید مجموعه‌ای از اقدامات هماهنگ، مردمی و محلی‌محور صورت گیرد. در ادامه چند راهکار عملی بیان می‌شود:

یکی از نخستین گام‌ها، تشویق مردم محله به مشارکت و تعامل بیشتر در امور محلی است.
ایجاد مجامع محلی، جلسات هم‌اندیشی، کارگاه‌های آموزشی محله‌ای، محافل گفتگو بین ساکنان، همه و همه یاری می‌کنند تا احساس تعلق، مسئولیت و اعتماد تقویت شود. هنگامی که ساکنان بدانند تصمیمات محله را می‌توانند تأثیرگذار کنند، انگیزه برای مشارکت بالاتر می‌رود.

در گام بعد، شبکه‌های حمایتی محله را فعال‌تر کنیم. به‌عنوان مثال، گروه‌های داوطلب محلی، گروه‌های خیرخواه، همیاران سلامت در سطح محله وجود داشته باشند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که همیاران سلامت—افرادی که در سطح محله آموزش دیده‌اند برای ارتقای سلامت روانی و اجتماعی ساکنان—نقش بسیار مهمی در تاب‌آوری محله دارند.
  این افراد می‌توانند در شرایط عادی خدمات تربیتی، آموزشی و حمایتی ارائه کنند و در شرایط بحرانی به‌عنوان نقطه اتکای محلی عمل نمایند.

همچنین، ارتقای توانمندی‌های آموزشی و مهارتی در سطح محله مهم است. آموزش مهارت‌های زندگی، مهارت‌های مدیریت بحران، کارگاه‌های خودمراقبتی، مهارت‌های ارتباطی و مهارت‌های اقتصادی محلی، به ساکنان کمک می‌کند تا در شرایط دشوار بهتر عمل کنند و احساس ناتوانی نکنند. این امر به ارتقای تاب‌آوری اجتماعی کمک می‌کند.

یکی دیگر از اقدامات مهم، تقویت نهادهای محلی و ساختارهای تصمیم‌گیری محله است.
تشکیل شورای محله، گروه‌های صنفی محلی، انجمن‌های مردم‌نهاد محلی، اعطای اختیار و منابع به این ساختارها، موجب می‌شود تصمیمات محلی با مشارکت بیشتر و با شناخت بهتر از ظرفیت‌ها و ضعف‌ها اتخاذ شود. این امر باعث افزایش پاسخگویی، شفافیت و باور‌پذیری تصمیمات محلی شده و حس «ما» بودن را تقویت می‌کند.

ضمناً، ایجاد یا تقویت کانال‌های اطلاع‌رسانی محلی برای آموزش، هشدار، تاب‌آوری روانی، سلامت اجتماعی یا اشتراک تجربه نیز بسیار مؤثر است.
وقتی مردم محله از خدمات، امکانات، گروه‌های حمایتی، برنامه‌های آموزشی، موقعیت بحران و شیوه واکنش مطلع باشند، واکنش گروهی بهتری خواهند داشت.

سرانجام، توجه به عدالت اجتماعی در محله ضروری است.
یکی از موانع بزرگ تاب‌آوری اجتماعی، نابرابری‌ها و تبعیض‌هاست که پیوندهای اجتماعی را تضعیف می‌کند.
محله‌ای که گروه‌های آسیب‌پذیرش احساس انزوا، تبعیض یا بی‌عدالتی کنند، در مواجهه با بحران‌ها آسیب‌پذیرتر است. بنابراین، تخصیص منابع، خدمات و فرصت‌ها به‌صورت عادلانه، توجه ویژه به گروه‌های نوجوان، زنان، سالمندان، مهاجران و اقلیت‌ها، همبستگی اجتماعی محله را بالا می‌برد.


نمونه‌ها و تجربه‌های اجرا شده

در ایران نیز تجربه‌هایی در زمینه تاب‌آوری محله‌محور و بعد اجتماعی آن منعکس شده است. برای مثال، در گزارش‌ها آمده است که در استان مرکزی، طرح «سلام – سلامت اجتماعی محله‌محور» با هدف توانمندسازی و ارتقای تاب‌آوری سرمایه انسانی و سطح زندگی در محلات اجرا شده است. همچنین، گزارش شده است که یک کارگاه تاب‌آوری اجتماعی محله‌محور برگزار شده و در آن آموزش‌هایی برای مدیران و فعالان حوزه آسیب‌های اجتماعی ارائه شده است.
در این نمونه‌ها، تأکید بر مقیاس محله، مشارکت شهروندان و شبکه‌های محلی دیده می‌شود.

در پژوهش «مشارکت در تاب‌آوری اجتماعی محلات شهری» آمده است که مهاجرت بی‌رویه، تحولات فضایی و ناکافی بودن مشارکت اجتماعی می‌تواند تاب‌آوری محله را تضعیف کند و بنابراین، تمرکز بر مشارکت محلی، آگاهی شهروندی و شبکه‌های اجتماعی مهم است.
تجربه‌های محلی نشان می‌دهند که وقتی محله‌ها به‌نوعی خودگردان می‌شوند و مردم محله احساس می‌کنند بخشی از راه‌حل هستند نه صرفاً گیرنده خدمات، میزان تاب‌آوری افزایش می‌یابد.

چالش‌ها و موانع

هرچند بعد اجتماعی تاب‌آوری محله‌محور دارای مزایای فراوانی است، اما با موانع و چالش‌هایی نیز روبروست.
نخستین چالش، کمبود مشارکت واقعی در سطح محله است. ممکن است جلسات محلی برگزار شود اما مشارکت کم یا نمادین باشد؛ یعنی مردم در تصمیم‌ها دخیل نباشند یا نتایج مشارکت برای آن‌ها ملموس نباشد. این امر باعث دل‌زدگی و کاهش اعتماد می‌شود.

دوم، فقدان منابع مالی و انسانی کافی برای حمایت از ساختارهای محلی است. بسیاری از محله‌ها فاقد گروه‌های داوطلب آموزش‌دیده، نهادهای محلی فعال یا بودجه برای فعالیت‌های اجتماعی هستند. بدون این موارد، شبکه‌های حمایتی و تعاملات محلی نمی‌توانند پایدار شوند.

سوم، ضعف همکاری بین بخشی و نهادهای رسمی با جوامع محلی است. زمانی که نهادهای دولتی، شهرداری، بهداشت، سازمان‌های مردم‌نهاد و ساکنان محله هماهنگ نباشند، سیاست‌ها گسسته می‌مانند و اثرگذاری کم می‌شود. رویکرد محله‌محور نیازمند هماهنگی چندجانبه است که گاهی فاقد آن هستیم.

چهارم، نابرابری‌های اجتماعی، اقتصادی و فضایی می‌تواند پیوندهای اجتماعی را نرم‌تر کند و تاب‌آوری را پایین آورد.
محله‌هایی که دارای جمعیت‌های آسیب‌پذیر، مهاجران، سکونت نامناسب یا خدمات ناقص هستند، نیاز به توجه ویژه دارند.
اگر این ضعف‌ها رفع نشوند، بعد اجتماعی تاب‌آوری به‌راحتی تضعیف می‌شود.

پنج‌، تغییرات سریع شهری، مهاجرت، از بین رفتن حس تعلق محلی و کاهش روابط همسایگی سنتی نیز تهدیدهایی هستند.
در شهری شدن فزاینده، روابط انسانی ممکن است ضعیف‌تر شود و مشارکت کاهش یابد و این امر تاب‌آوری محله را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

پیشنهاد برای ارتقای بعد اجتماعی تاب‌آوری محله

با توجه به اهمیت بعد اجتماعی و چالش‌های پیش‌رو، چند پیشنهاد کلیدی برای برنامه‌ریزی شهری و توسعه محله ارائه می‌شود:

اولاً، در طراحی برنامه‌های محلی، از رویکرد «پایین به بالا» استفاده شود؛ یعنی ساکنان محله از ابتدا در تشخیص مشکلات، اولویت‌گذاری، طراحی و اجرای راهکارها مشارکت کنند.
این کار احساس مالکیت را بالا می‌برد و موفقیت را افزایش می‌دهد.

ثانیاً، ظرفیت‌سازی محلی بسیار کلیدی است.
آموزش ساکنان محله در زمینه مهارت‌های زندگی، آمادگی بحران، مدیریت استرس، کارگروهی، ارتباطات، فضای مجازی و نظارت اجتماعی می‌تواند کیفیت شبکه‌های محلی را افزایش دهد.
برنامه‌های توانمندسازی زنان، نوجوانان، سالمندان و اقلیت‌ها نیز نباید نادیده گرفته شوند.

ثالثاً، ایجاد و حمایت از نهادهای محلی فعال ضروری است. از انجمن‌های محلی، گروه‌های داوطلب، دفاتر تسهیل‌گری محله، سرای محله، خانه سلامت گرفته تا گروه‌های همیار، همه باید دارای ساختار مشخص، منابع و تعامل با نهادهای شهری باشند. این نهادها می‌توانند رابط بین مردم و بخش رسمی شهر باشند.

رابعاً، تقویت شبکه‌های اطلاع‌رسانی محلی، استفاده از رسانه‌های محله‌ای، فضای مجازی محلی، گروه‌های واتساپی و تلگرامی، پیام‌رسان‌های محلی، پویا کردن فضای گفتگو و انتقال تجربه در محله می‌تواند مشارکت را افزایش دهد و احساس تعلق محله‌ای را تقویت کند.

پنجم، ایجاد فرصت‌های مشارکت واقعی و ملموس؛ برنامه‌های اجتماعی محله‌ای مانند پاکسازی محله، برگزاری جشنواره‌های محلی، ورزش محله‌ای، گروه‌های کاری پروژه‌ای، طرح‌های هنر و فرهنگ محله، بازارچه محلی، امکان مشارکت مستقیم با تأثیر ملموس برای ساکنان فراهم می‌کنند. این فرصت‌ها هم سرمایه اجتماعی را بالا می‌برند و هم احساس همبستگی را تقویت می‌کنند.

ششم، توجه ویژه به کاهش نابرابری‌ها و تضمین دسترسی عادلانه به خدمات، منابع و فرصت‌ها در محله ضروری است. برای افزایش تاب‌آوری اجتماعی، لازم است گروه‌های آسیب‌پذیر شناسایی شوند، نیازهایشان تأمین شود و حس تبعیض کاهش یابد.

هفتم، ارزیابی مستمر و پایش شاخص‌های تاب‌آوری اجتماعی هر محله باید انجام شود. از طریق شاخص‌های سرمایه اجتماعی، مشارکت، احساس تعلق، شبکه‌های حمایتی، می‌توان نقاط قوت و ضعف محله را شناخت، نقاط حساس را شناسایی کرد و سیاست‌های بهبود را هدفمند ساخت. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که سنجش شاخص‌ها کمک می‌کند برنامه‌ها اثربخش‌تر شوند

بعد اجتماعی تاب‌آوری محله‌محور، یکی از ستون‌های مهم ساختن محله‌های مقاوم، زنده و پویاست. وقتی ساکنان محله حس تعلق داشته باشند، در کارهای محله مشارکت کنند، شبکه‌های حمایتی فعال باشند، اعتماد متقابل وجود داشته باشد و ساختارهای محلی ‌توانمند باشند، محله نه فقط در مقابل بحران‌ها مقاوم‌تر می‌شود بلکه در شرایط عادی نیز کیفیت زندگی بهتری کسب می‌کند.

تقویت بعد اجتماعی نیازمند نگاه جامع، سرمایه‌گذاری روی انسان‌ها، مشارکت فعال شهروندان، همکاری نهادهای مردمی و دولتی، توجه به عدالت اجتماعی، آموزش و توانمندسازی است. چالش‌ها نیز جدی‌اند؛ اما راهکارها نیز مشخص و عملی هستند.
با اراده و برنامه‌ریزی محلی می‌توان محله‌ای ساخت که هم در بحران‌ها تاب‌آور باشد و هم در زندگی روزمره، بهتر و همدل‌تر عمل کند.
اگر بخواهیم محله را به «واحد تاب‌آوری» تبدیل کنیم، باید باور کنیم که مردم کلید اصلی این فرآیند هستند، نه صرفاً ساختمان‌ها، زیرساخت‌ها یا برنامه‌های جزیره‌ای. با نگاه به بعد اجتماعی، محله می‌تواند محل رشد، همبستگی، امید و توانمندی باشد.

تاب‌آوری محله‌محور به مجموعه‌ای از ظرفیت‌ها، ارتباطات و توانایی‌هایی گفته می‌شود که در سطح یک محله یا اجتماع محلی شکل می‌گیرد و به ساکنان آن کمک می‌کند تا در برابر بحران‌ها، مشکلات اجتماعی، اقتصادی یا طبیعی مقاومت کرده، خود را با شرایط جدید سازگار کنند و دوباره به وضعیت پایدار بازگردند.

در این رویکرد، محله به عنوان یک واحد زنده و اجتماعی در نظر گرفته می‌شود که مردم آن با مشارکت، همکاری و همبستگی می‌توانند در مدیریت بحران‌ها نقش فعال داشته باشند. تاب‌آوری محله‌محور بر عناصر زیر تکیه دارد:

• سرمایه اجتماعی: اعتماد، همکاری و حمایت متقابل بین ساکنان.

• مشارکت محلی: حضور فعال مردم در تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌های توسعه محله.

• زیرساخت‌های محلی مقاوم: وجود امکانات و خدمات شهری که توانایی پاسخ به بحران‌ها را دارند.

• حافظه و هویت جمعی: آگاهی از پیشینه، فرهنگ و ارزش‌های مشترک که حس تعلق و همبستگی را تقویت می‌کند.