تاب‌آوری زیرساخت‌ها (Infrastructure Resilience) به توانایی سیستم‌ها و شبکه‌های فیزیکی – مانند حمل‌ونقل، انرژی، آب، ارتباطات و ساختمان‌ها – برای مقاومت، سازگاری و بازیابی سریع در برابر اختلالات ناشی از حوادث طبیعی، سوانح، حملات سایبری یا سایر شوک‌ها و فشارها گفته می‌شود.
به بیان ساده‌تر، تاب‌آوری زیرساخت یعنی اطمینان از اینکه زیرساخت‌های حیاتی حتی در زمان بروز مشکل نیز بتوانند به کار خود ادامه دهند یا خیلی سریع به حالت عادی بازگردند.

دکترمحمدرضا مقدسی پدر و بنیانگدار ایران در ادامه آورده است تاب‌آوری زیرساخت‌ها به معنای توانایی سیستم‌های فیزیکی و خدماتی یک جامعه برای مقاومت، سازگاری و بازیابی سریع در برابر بحران‌ها و اختلال‌هاست.
زیرساخت‌ها شامل بخش‌هایی مانند انرژی، آب، حمل‌ونقل، ارتباطات، ساختمان‌ها و خدمات شهری هستند که ستون‌های اصلی زندگی روزمره ما را تشکیل می‌دهند.
وقتی این زیرساخت‌ها تاب‌آور باشند، جامعه می‌تواند در برابر حوادثی مانند زلزله، سیل، خشکسالی، حملات سایبری یا حتی بحران‌های اقتصادی بهتر عمل کند.

تاب‌آوری زیرساخت‌ها فقط به معنی مقاومت فیزیکی نیست، بلکه شامل آمادگی ذهنی، مدیریتی و فنی نیز می‌شود. برای مثال، داشتن شبکه برق هوشمند، سیستم‌های هشدار سریع، یا آموزش کارکنان برای واکنش سریع به بحران، همگی بخشی از تاب‌آوری هستند.

در دنیای امروز که تغییرات اقلیمی و رویدادهای پیش‌بینی‌ناپذیر افزایش یافته‌اند، تاب‌آوری زیرساخت‌ها نقش حیاتی در پایداری شهری و امنیت اجتماعی دارد. اگر یک شهر نتواند پس از بحران خدمات اساسی مانند آب، برق یا حمل‌ونقل را تأمین کند، زندگی اقتصادی و اجتماعی مردم مختل می‌شود. بنابراین، برنامه‌ریزی برای افزایش تاب‌آوری باید جزئی جدایی‌ناپذیر از توسعه پایدار و مدیریت شهری باشد.

پایان سخن اینکه تاب‌آوری زیرساخت‌ها یعنی توان بقا، سازگاری و بازگشت سریع جامعه به شرایط عادی در مواجهه با تهدیدها. این مفهوم، پایه‌ای برای ایجاد آینده‌ای ایمن‌تر و پایدارتر است.


تاب‌آوری زیرساخت‌ها بر چهار اصل مهم استوار است:استحکام، افزونگی، منابع مدیریتی و سرعت بازیابی.

1. استحکام (Robustness): به توانایی زیرساخت برای مقاومت در برابر آسیب‌های فیزیکی اشاره دارد. مثلاً جاده‌هایی که در برابر سیل مقاوم‌اند یا پل‌هایی که در برابر زلزله دوام می‌آورند. این ویژگی باعث می‌شود خدمات حیاتی در شرایط بحرانی قطع نشوند.

2. افزونگی (Redundancy): یعنی وجود مسیرها یا سیستم‌های پشتیبان. اگر بخشی از سیستم از کار بیفتد، مسیر جایگزین بتواند خدمت را ادامه دهد. برای مثال، داشتن چند منبع تأمین برق یا آب در یک شهر نمونه‌ای از افزونگی است.

3. منابع مدیریتی (Resourcefulness): شامل توانایی مدیران، مهندسان و کارکنان برای تصمیم‌گیری سریع و مؤثر در شرایط بحرانی است. داشتن برنامه‌های اضطراری، تمرین‌های دوره‌ای و آموزش نیروهای انسانی از این دسته‌اند.

4. سرعت بازیابی (Rapidity): به سرعت بازگشت زیرساخت به حالت عادی پس از بحران اشاره دارد. هرچه این زمان کمتر باشد، خسارت اقتصادی و اجتماعی نیز کاهش می‌یابد.

اجرای این اصول در کنار هم باعث می‌شود که یک سیستم زیرساختی نه‌تنها در برابر بحران‌ها مقاوم باشد، بلکه بتواند سریع و کارآمد دوباره به حالت پایدار بازگردد. امروزه بسیاری از شهرهای پیشرفته در دنیا این چهار اصل را در طراحی و برنامه‌ریزی شهری خود لحاظ می‌کنند تا پایداری و امنیت بلندمدت خود را تضمین کنند.


نمونه‌هایی از تاب‌آوری زیرساخت‌ها

سرمایه‌گذاری در تاب‌آوری زیرساخت‌ها نوعی سرمایه‌گذاری در آینده است.تاب‌آوری زیرساخت‌ها نقشی اساسی در حفظ امنیت، رفاه و توسعه پایدار جامعه دارد. وقتی زیرساخت‌ها تاب‌آور باشند، خدمات حیاتی مانند آب، برق، حمل‌ونقل و ارتباطات حتی در شرایط بحران نیز ادامه می‌یابد. این موضوع به کاهش خسارات مالی، حفظ جان انسان‌ها و افزایش اعتماد عمومی منجر می‌شود.

در عصر تغییرات اقلیمی، طوفان‌ها، زلزله‌ها و کمبود منابع طبیعی، جوامعی موفق‌ترند که زیرساخت‌های خود را مقاوم و منعطف طراحی کنند. تاب‌آوری نه‌تنها به بازسازی سریع پس از بحران کمک می‌کند، بلکه پیشگیری از آسیب‌ها را نیز امکان‌پذیر می‌سازد.

از دید اقتصادی، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مقاوم باعث کاهش هزینه‌های بازسازی در آینده می‌شود. از دید اجتماعی نیز، جامعه‌ای که زیرساخت‌های تاب‌آور دارد، در برابر استرس و بحران‌های غیرمنتظره آرامش بیشتری دارد.

تاب‌آوری زیرساخت‌ها بخشی جدایی‌ناپذیر از سیاست‌های ملی، توسعه شهری و مدیریت ریسک است. اگر دولت‌ها، شهرداری‌ها و بخش خصوصی با هم در این زمینه همکاری کنند، می‌توان آینده‌ای پایدار، امن و کارآمد برای نسل‌های آینده ساخت.