مدل‌سازی تاب‌آوری خانواده بر اساس رویکرد زمینه‌ای

تاب‌آوری خانواده یکی از مهم‌ترین مفاهیم در روان‌شناسی خانواده و علوم اجتماعی است.
خانواده‌ها در طول زندگی خود با مشکلات، بحران‌ها و تغییرات مختلفی روبه‌رو می‌شوند و توانایی آن‌ها برای سازگاری، مقابله و رشد پس از بحران همان چیزی است که با عنوان تاب‌آوری خانواده شناخته می‌شود.
پژوهشگران برای درک بهتر این پدیده، به دنبال مدل‌سازی تاب‌آوری خانواده رفته‌اند تا بتوانند عوامل مؤثر بر آن، فرآیندهای درونی و بیرونی و نتایج حاصل از آن را به‌صورت علمی و نظام‌مند توضیح دهند.
یکی از رویکردهای کارآمد در این زمینه، رویکرد زمینه‌ای یا Grounded Theory است که به پژوهشگر اجازه می‌دهد نظریه‌ای را مستقیماً از داده‌های واقعی زندگی خانواده‌ها استخراج کند.


مفهوم تاب‌آوری خانواده

تاب‌آوری خانواده به معنای توانایی خانواده برای مقاومت در برابر فشارها، سازگاری با شرایط دشوار و بازسازی خود پس از بحران است.
خانواده تاب‌آور خانواده‌ای است که در برابر مشکلات دچار فروپاشی نمی‌شود، بلکه از دل بحران درس می‌گیرد و رشد می‌کند. در فرایند **مدل‌سازی تاب‌آوری خانواده**، پژوهشگر تلاش می‌کند عواملی را شناسایی کند که باعث افزایش یا کاهش این توانایی می‌شوند.

تاب‌آوری صرفاً بازگشت به وضعیت قبل از بحران نیست، بلکه فرایندی است که به بهبود، رشد و تقویت روابط منجر می‌شود.
در واقع خانواده تاب‌آور از بحران عبور می‌کند و پس از آن قوی‌تر از گذشته می‌شود. این مفهوم به‌ویژه در شرایطی مانند بحران‌های اقتصادی، بیماری، از دست دادن عزیزان یا فشارهای اجتماعی اهمیت فراوان دارد.



رویکرد زمینه‌ای در مدل‌سازی تاب‌آوری خانواده

رویکرد زمینه‌ای یا نظریه داده‌بنیاد یکی از روش‌های کیفی در پژوهش‌های علوم انسانی است.
در این رویکرد، نظریه یا مدل از دل داده‌های واقعی و تجربیات افراد استخراج می‌شود، نه از فرضیات از پیش تعیین‌شده.
در مدل‌سازی تاب‌آوری خانواده بر اساس رویکرد زمینه‌ای، پژوهشگر با اعضای خانواده، متخصصان، مشاوران و کارشناسان مصاحبه می‌کند و از دل گفته‌های آنان کدهایی استخراج می‌کند.

فرایند تحلیل داده‌ها شامل سه مرحله است:
در مرحله اول، کدگذاری باز انجام می‌شود و مفاهیم اولیه شناسایی می‌گردند.
در مرحله دوم، کدگذاری محوری مفاهیم مرتبط را در قالب مقوله‌ها یا طبقات بزرگ‌تر گروه‌بندی می‌کند.
در مرحله سوم، کدگذاری انتخابی مفهوم اصلی یا هسته‌ای را تعیین می‌کند و سایر مقوله‌ها به آن متصل می‌شوند.

در بسیاری از پژوهش‌های انجام‌شده در ایران، مانند پژوهش کریمی‌نژاد و همکاران (۱۳۹۸)، بیش از ۱۵۰ مفهوم اولیه استخراج شده که در نهایت به چند مقوله اصلی تقسیم شده‌اند.
این مقوله‌ها زمینه‌ساز ساخت مدل تاب‌آوری خانواده می‌شوند.
به عنوان مثال، مقوله‌هایی مانند انسجام خانوادگی، مهارت‌های ارتباطی، باورهای مذهبی، حمایت اجتماعی و منابع بیرونی از جمله عوامل مهم در تاب‌آوری خانواده شناخته شده‌اند.



 اهمیت مدل‌سازی تاب‌آوری خانواده

مدل‌سازی تاب‌آوری خانواده کمک می‌کند تا پژوهشگران و مشاوران خانواده درک عمیق‌تری از روابط درونی خانواده، نحوه واکنش به بحران و نقش عوامل اجتماعی پیدا کنند.
در جامعه امروز، فشارهای اقتصادی، فرهنگی و روانی باعث آسیب به نظام خانواده می‌شود.
از این‌رو داشتن یک مدل دقیق و علمی برای شناسایی عوامل تاب‌آوری می‌تواند به سیاست‌گذاران و روان‌شناسان برای تقویت خانواده‌ها کمک کند.

مدل‌سازی تاب‌آوری خانواده بر اساس رویکرد زمینه‌ای، برخلاف روش‌های کمی، از واقعیت‌های زندگی مردم الهام می‌گیرد و متناسب با فرهنگ و شرایط اجتماعی جامعه طراحی می‌شود.
این ویژگی باعث می‌شود مدل حاصل از آن، کاربردی‌تر و قابل‌اعتمادتر باشد.



عوامل مؤثر بر تاب‌آوری خانواده

در فرآیند مدل‌سازی تاب‌آوری خانواده، پژوهشگران معمولاً به سه دسته عامل اشاره می‌کنند: عوامل درونی، ساختاری و بیرونی.

عوامل درونی شامل ویژگی‌های شخصیتی اعضای خانواده، نظام باورها و ارزش‌ها، و مهارت‌های روانی و اجتماعی است.
خانواده‌هایی که دارای ایمان، امید، خوش‌بینی و معنویت هستند، معمولاً تاب‌آوری بالاتری نشان می‌دهند.

عوامل ساختاری به نحوه روابط اعضای خانواده مربوط می‌شود.
خانواده‌هایی که در آن‌ها نقش‌ها مشخص است، ارتباطات صادقانه برقرار می‌شود و تصمیم‌گیری‌ها به‌صورت مشارکتی انجام می‌گیرد، توانایی بیشتری در مواجهه با بحران دارند.

عوامل بیرونی نیز به محیط اجتماعی، حمایت‌های اقتصادی و منابع فرهنگی برمی‌گردد.
وجود دوستان، بستگان، گروه‌های اجتماعی و نهادهای حمایتی می‌تواند به خانواده کمک کند تا در برابر فشارها مقاومت بیشتری نشان دهد.

پژوهش‌های متعددی نشان داده‌اند که تعامل میان این سه دسته عامل، پایه اصلی تاب‌آوری خانواده است.
هیچ‌یک از آن‌ها به‌تنهایی کافی نیستند، بلکه ترکیب و هماهنگی میان آن‌ها است که باعث شکل‌گیری خانواده‌ای مقاوم و پویا می‌شود.

ساختار مدل تاب‌آوری خانواده

در بیشتر پژوهش‌هایی که بر اساس رویکرد زمینه‌ای انجام شده‌اند، مدل نهایی شامل سه سطح است: سطح زمینه‌ای، سطح فرآیندی و سطح نتایج.

در سطح زمینه‌ای، شرایطی که خانواده در آن زندگی می‌کند مانند فرهنگ، اقتصاد، محیط اجتماعی و باورهای مشترک بررسی می‌شود.
در سطح فرآیندی، نحوه واکنش خانواده به مشکلات تحلیل می‌شود. خانواده ممکن است در برابر بحران مقاومت نشان دهد، به دنبال حمایت بگردد یا ساختار خود را تغییر دهد.
در سطح نتایج، پیامدهای تاب‌آوری مانند افزایش انسجام خانوادگی، بهبود روابط، رشد شخصی اعضا و احساس رضایت از زندگی بررسی می‌شود.

در مدل‌سازی تاب‌آوری خانواده، این سه سطح در تعامل با یکدیگر هستند و تغییر در هر سطح می‌تواند بر دو سطح دیگر تأثیر بگذارد.


 مدل پیشنهادی بر اساس رویکرد زمینه‌ای

با ترکیب یافته‌های پژوهش‌های مختلف می‌توان مدلی ساده و بومی از تاب‌آوری خانواده ارائه داد.
در این مدل، تاب‌آوری خانواده به‌عنوان محور مرکزی در نظر گرفته می‌شود و چهار دسته عامل اصلی آن را حمایت می‌کنند:
شخصیت و باورها، مهارت‌ها، ساختار خانواده و منابع بیرونی.

در این مدل، ویژگی‌های شخصیتی اعضا مانند آرامش، صبر، امید و خوش‌بینی نقش مهمی دارند.
باورهای مذهبی و ارزش‌های اخلاقی نیز به خانواده کمک می‌کنند تا بحران‌ها را معنا‌دار کنند و در برابر ناامیدی مقاومت نشان دهند.
مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی، ابزارهایی هستند که خانواده از آن‌ها برای حل مشکلات و مدیریت هیجان‌ها استفاده می‌کند.
ساختار خانواده باید منعطف باشد تا بتواند نقش‌ها و وظایف را متناسب با شرایط جدید تنظیم کند.
منابع بیرونی مانند حمایت فامیل، همسایگان، نهادهای اجتماعی و امکانات اقتصادی به خانواده قدرت بیشتری برای مقابله با بحران‌ها می‌دهند.

در این مدل، تاب‌آوری خانواده نتیجه تعامل میان این عوامل است. به عبارت دیگر، هرچه هماهنگی میان این چهار بُعد بیشتر باشد، میزان تاب‌آوری خانواده نیز افزایش می‌یابد.



فرآیند تاب‌آوری در خانواده

تاب‌آوری خانواده یک فرایند پویاست که شامل چند مرحله است.
در مرحله نخست، خانواده بحران یا مشکل را درک می‌کند و آن را ارزیابی می‌نماید.
در مرحله دوم، منابع درونی و بیرونی برای مواجهه با آن بحران بسیج می‌شوند.
سپس خانواده با استفاده از مهارت‌های ارتباطی، تصمیم‌گیری و همکاری، راه‌حل‌هایی برای عبور از وضعیت دشوار پیدا می‌کند.
در نهایت، پس از پشت سر گذاشتن بحران، خانواده نه‌تنها به وضعیت اولیه بازمی‌گردد بلکه روابطش عمیق‌تر و ارزش‌هایش تقویت می‌شود.

در مدل‌سازی تاب‌آوری خانواده این مراحل به‌صورت چرخه‌ای دیده می‌شوند.
هر بحران جدید می‌تواند فرصت تازه‌ای برای رشد، یادگیری و افزایش تاب‌آوری باشد.
خانواده‌های تاب‌آور می‌آموزند که بحران بخشی طبیعی از زندگی است و می‌توان از آن برای رشد استفاده کرد.



نتایج تاب‌آوری خانواده

نتیجه نهایی فرآیند تاب‌آوری، حفظ عملکرد سالم خانواده در شرایط دشوار است.
خانواده تاب‌آور روابط صمیمی‌تر، انسجام بیشتر و احساس امنیت بالاتری دارد. اعضای چنین خانواده‌ای نسبت به آینده امیدوارترند، در برابر فشارها کمتر دچار فرسودگی می‌شوند و توانایی بهتری برای حل تعارضات دارند.

مدل‌سازی تاب‌آوری خانواده نشان می‌دهد که نتیجه تاب‌آوری فقط بقا نیست، بلکه رشد و شکوفایی است. خانواده تاب‌آور نه‌تنها از بحران عبور می‌کند بلکه از آن به‌عنوان فرصتی برای بازسازی خود استفاده می‌کند.

کاربردهای مدل‌سازی تاب‌آوری خانواده

مدل‌سازی تاب‌آوری خانواده کاربردهای گسترده‌ای دارد. مشاوران خانواده می‌توانند از آن برای طراحی برنامه‌های آموزشی و مداخلات روان‌شناختی استفاده کنند.
سیاست‌گذاران اجتماعی نیز با شناخت عوامل مؤثر بر تاب‌آوری می‌توانند برنامه‌هایی برای حمایت از خانواده‌ها در زمان بحران طراحی کنند.

در محیط‌های آموزشی، شناخت مدل تاب‌آوری می‌تواند به مربیان و روان‌شناسان کمک کند تا مهارت‌های مقابله‌ای را به والدین و فرزندان آموزش دهند.
در سطح جامعه نیز با تقویت حمایت اجتماعی و ارتقاء فرهنگ گفت‌وگوی خانوادگی می‌توان تاب‌آوری را در سطح کلان افزایش داد.



 اهمیت فرهنگی و بومی‌سازی مدل تاب‌آوری

یکی از نکات مهم در مدل‌سازی تاب‌آوری خانواده، توجه به تفاوت‌های فرهنگی است.
در جامعه ایرانی، باورهای مذهبی، ارزش‌های اخلاقی، پیوندهای خویشاوندی و مفهوم خانواده گسترده نقش تعیین‌کننده‌ای دارند.
بنابراین مدل تاب‌آوری خانواده در ایران باید بر اساس واقعیت‌های فرهنگی جامعه بومی‌سازی شود.

در پژوهش‌های انجام‌شده با رویکرد زمینه‌ای در ایران، مقوله‌هایی مانند ایمان مذهبی، حمایت خانواده گسترده، احترام متقابل، صبر، قناعت و همکاری در شرایط دشوار از عوامل کلیدی تاب‌آوری شناخته شده‌اند.
این نشان می‌دهد که مدل‌های وارداتی از فرهنگ‌های دیگر ممکن است با شرایط جامعه ما هم‌خوان نباشند و لازم است با استفاده از داده‌های بومی، مدل‌های ویژه هر جامعه طراحی شوند.

مدل‌سازی تاب‌آوری خانواده بر اساس رویکرد زمینه‌ای، ابزاری قدرتمند برای شناخت عمیق‌تر پویایی‌های خانواده و نحوه مقابله آن با بحران‌هاست.
این رویکرد به ما کمک می‌کند تا به جای تکیه بر نظریه‌های از پیش ساخته‌شده، از دل تجربیات واقعی خانواده‌ها نظریه بسازیم.

تاب‌آوری خانواده یک ویژگی ایستا نیست، بلکه فرآیندی پویا و قابل‌تقویت است. با شناخت عوامل مؤثر بر آن، می‌توان به خانواده‌ها کمک کرد تا در برابر چالش‌های زندگی مقاوم‌تر باشند.
در نهایت، هدف از مدل‌سازی تاب‌آوری خانواده آن است که راهکارهایی عملی برای ارتقاء کیفیت زندگی خانوادگی و حفظ سلامت روانی جامعه ارائه شود.