نقش همیاران سلامت روان در پیشگیری محله‌محور از اعتیاد

اعتیاد یکی از مهم‌ترین آسیب‌های اجتماعی و بهداشتی در جهان و ایران است که پیامدهای گسترده‌ای بر سلامت جسمانی، روانی و روابط اجتماعی افراد دارد.
مصرف مواد مخدر نه تنها زندگی فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه خانواده‌ها، جامعه و اقتصاد محلی را نیز دچار مشکلات جدی می‌کند.
پژوهش‌ها نشان می‌دهند که پیشگیری از اعتیاد، به ویژه در سطح محلی، اثرگذاری بیشتری نسبت به اقدامات درمانی صرف دارد.

دکتر محمدرضامقدسی مدیر و موسس خانه تاب آوری در ادامه آورده است یکی از رویکردهای مؤثر در پیشگیری از اعتیاد، مشارکت همیاران سلامت روان است.
همیاران سلامت روان افرادی هستند که با آموزش‌های پایه و تخصصی توانسته‌اند مهارت‌هایی مانند ارائه حمایت روانی، اطلاع‌رسانی و هدایت افراد به منابع مناسب را کسب کنند.

این افراد می‌توانند به صورت داوطلب یا نیمه‌حرفه‌ای در محله‌ها فعالیت کنند و با شناسایی عوامل خطر و تقویت عوامل محافظتی، نقش مهمی در کاهش رفتارهای اعتیادی ایفا کنند. حضور فعال همیاران در محله به آنها این امکان را می‌دهد که با شناخت ویژگی‌های محیط زندگی افراد، رفتارهای پرخطر را شناسایی و از گسترش اعتیاد جلوگیری کنند.

پیشگیری محله‌محور از اعتیاد رویکردی است که تمرکز آن بر محیط زندگی و بافت اجتماعی افراد است.
این رویکرد با شناسایی عوامل خطر و تقویت منابع حمایتی محلی، می‌تواند تأثیر مستقیم بر رفتارهای افراد داشته باشد.
یکی از مهم‌ترین مزایای پیشگیری محله‌محور این است که امکان دسترسی بهتر به گروه‌های هدف را فراهم می‌کند و حس مسئولیت و مشارکت جمعی را در جامعه تقویت می‌کند.
این رویکرد با اصلاح محیط و افزایش مهارت‌های اجتماعی افراد، به کاهش آسیب‌های اجتماعی کمک می‌کند و توانمندی جامعه محلی را برای مدیریت مشکلات خود افزایش می‌دهد.

نظریه‌های مختلف روانشناسی اجتماعی و رفتارهای اعتیادی نشان می‌دهند که عوامل فردی، خانوادگی و اجتماعی در گرایش به مصرف مواد نقش دارند.

نظریه عوامل خطر و محافظت بیان می‌کند که شناسایی عوامل خطر و تقویت عوامل محافظتی می‌تواند احتمال اعتیاد را کاهش و تاب آوری را تقویت کند.
نظریه سلامت اجتماعی نیز تأکید دارد که سلامت روان و رفتارهای مرتبط با اعتیاد، نتیجه تعامل فرد با محیط اجتماعی است. از سوی دیگر، نظریه یادگیری اجتماعی نشان می‌دهد که رفتارها از طریق مشاهده و تقلید شکل می‌گیرند و همیاران می‌توانند با ارائه الگوهای مثبت، رفتارهای سالم را تقویت کنند.

همیاران سلامت روان نقش مهمی در شناسایی افراد در معرض خطر دارند. آنها می‌توانند افرادی را که سابقه خانوادگی اعتیاد دارند، نوجوانان و جوانانی که مشکلات تحصیلی یا اجتماعی دارند و افرادی که نشانه‌های اولیه اضطراب یا افسردگی دارند، شناسایی کنند.
همچنین این افراد می‌توانند با ارائه آموزش‌های مهارت‌های زندگی، اطلاع‌رسانی درباره خطرات مصرف مواد و ارائه برنامه‌های آموزشی گروهی و فردی، آگاهی جامعه را افزایش دهند.
حمایت روانی نیز یکی از وظایف اصلی همیاران است.
آنها با گوش دادن فعال، همدلی و ایجاد گروه‌های حمایتی برای خانواده‌ها و نوجوانان، فشارهای روانی افراد را کاهش می‌دهند و ارتباطات اجتماعی سالم را تقویت می‌کنند.

توانمندسازی خانواده‌ها و جامعه یکی دیگر از اثرات مثبت حضور همیاران است.
آموزش مهارت‌های فرزندپروری مؤثر، ترویج فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی جایگزین و توسعه شبکه‌های حمایتی محلی، از جمله روش‌هایی است که همیاران برای کاهش آسیب‌های اجتماعی به کار می‌گیرند.
حضور فعال همیاران می‌تواند باعث کاهش جرایم مرتبط با مواد مخدر، کاهش مشکلات خانوادگی ناشی از مصرف مواد و افزایش حس امنیت و سلامت روان در سطح محله شود.

در عمل، همیاران سلامت روان می‌توانند با برگزاری کارگاه‌ها و جلسات آموزشی محلی، ایجاد گروه‌های حمایتی و پایش مداوم رفتارهای پرخطر، تأثیر بسزایی در پیشگیری از اعتیاد داشته باشند. تجربه‌های داخلی و بین‌المللی نشان می‌دهد که برنامه‌های محله‌ای مبتنی بر همیاران سلامت روان توانسته‌اند نرخ رفتارهای اعتیادی را کاهش داده و مشارکت اجتماعی را افزایش دهند.

در ایران، برنامه‌های همیاران سلامت روان در شهرهای بزرگ با همکاری مراکز بهداشت و سازمان بهزیستی کشور ، توانسته است نشانه‌های اضطراب و افسردگی نوجوانان را کاهش دهد و گرایش آنها به مصرف مواد را کمتر کند.
در سطح جهانی، پروژه‌های مشابه در کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی موفق به کاهش چشمگیر رفتارهای اعتیادی نوجوانان و ارتقای سلامت روان جامعه شده‌اند.

با وجود این موفقیت‌ها، چالش‌هایی نیز وجود دارد. کمبود منابع مالی و انسانی برای آموزش و حمایت همیاران، مقاومت فرهنگی نسبت به دخالت در مسائل خانوادگی و عدم هماهنگی میان نهادهای محلی از مهم‌ترین مشکلات است. برای رفع این چالش‌ها، توسعه برنامه‌های آموزشی کوتاه‌مدت و عملی، جلب مشارکت فعال خانواده‌ها و رهبران محله و ایجاد شبکه هماهنگ میان سازمان‌های دولتی و غیر دولتی ضروری است.

پدر تاب آور ی دکتر محمدرضا مقدسی تاکید کرده است همیاران سلامت روان نقش حیاتی در پیشگیری محله‌محور از اعتیاد دارند.
همیاران سلامت با شناسایی افراد در معرض خطر، ارائه آموزش و حمایت روانی، توانمندسازی خانواده‌ها و جامعه و ایجاد ارتباطات اجتماعی مثبت، می‌توانند اثرات مخرب اعتیاد را کاهش دهند. سرمایه‌گذاری در آموزش و حمایت همیاران  بیقین به کاهش نرخ اعتیاد کمک و نرخ مشارکت اجتماعی را نیز ارتقا می‌دهد.
تجربه‌های موفق داخلی و جهانی نشان می‌دهد که این رویکرد یک استراتژی عملی، مؤثر و پایدار برای مقابله با اعتیاد است.