رسانه، همدلی و تاب‌آوری اجتماعی
*دکتر علیرضا صارمی

در دنیای امروز، رسانه در اشکال گوناگون خود—از تلویزیون و روزنامه‌ها گرفته تا پلتفرم‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی—بزرگ‌ترین کانال انتقال اطلاعات، شکل‌دهی افکار عمومی و بازنمایی احساسات جمعی است.
رسانه تنها وسیله‌ای برای انتشار خبر نیست، بلکه بستری است که عاطفه، هویت اجتماعی و حافظه جمعی در آن ساخته و بازتولید می‌شود.
در این میان، دو مفهوم «همدلی» و «تاب‌آوری اجتماعی» جایگاهی کلیدی یافته‌اند؛ چراکه آینده جوامع در مواجهه با بحران‌ها، اختلافات و تغییرات سریع، به ظرفیت آن‌ها برای درک متقابل و سازگاری وابسته است.
رسانه می‌تواند همدلی را تقویت کند و به انسجام اجتماعی یاری رساند یا برعکس، شکاف‌ها را عمیق‌تر کند. بنابراین بررسی رابطه رسانه با همدلی و تاب‌آوری اجتماعی ضرورتی علمی و اجتماعی دارد.


 نقش رسانه در تقویت یا تضعیف همدلی

همدلی یعنی توانایی درک و احساس کردن تجربه‌های دیگران. این ویژگی نه تنها یک ارزش اخلاقی فردی است، بلکه به‌عنوان یک سرمایه اجتماعی، زیربنای همکاری، اعتماد و همزیستی محسوب می‌شود.
رسانه از گذشته تا امروز ابزار مهمی برای تقویت همدلی بوده است. رمان‌ها و داستان‌ها به خواننده اجازه می‌دادند زندگی و درد دیگران را تجربه کند.
بعدها تصاویر تلویزیونی از جنگ‌ها یا فجایع انسانی توانستند میلیون‌ها نفر را به واکنش وادارند. عکس‌های قحطی، ویدئوهای جنبش‌های اجتماعی و روایت‌های آنلاین قربانیان خشونت پلیسی نمونه‌هایی روشن‌اند. اما این رابطه همیشه مثبت نیست؛ تکرار بیش از حد تصاویر دردناک می‌تواند باعث بی‌حسی عاطفی یا «خستگی از همدلی» شود. همچنین نحوه بازنمایی در رسانه ممکن است رنج دیگران را سطحی یا کلیشه‌ای جلوه دهد. بنابراین رسانه‌ها باید با مسئولیت اخلاقی روایت کنند تا همدلی عمیق و پایدار شکل گیرد.

 تاب‌آوری اجتماعی و رسانه در زمان بحران

تاب‌آوری اجتماعی یعنی توانایی یک جامعه برای جذب شوک‌ها، بازگشت به تعادل و حتی تحول مثبت در شرایط بحران.
در دنیای معاصر با بحران‌هایی مانند تغییرات اقلیمی، پاندمی‌ها، قطبی‌سازی سیاسی و سیل اطلاعات نادرست، این مفهوم اهمیت بیشتری پیدا کرده است. رسانه در این فرآیند نقشی دوگانه دارد: از یک سو بستر اطلاع‌رسانی حیاتی، آموزش عمومی و شبکه‌سازی اجتماعی است؛ از سوی دیگر می‌تواند زمینه‌ساز شایعه، ترس و بی‌اعتمادی شود. همه‌گیری کووید-۱۹ نمونه روشنی بود که رسانه‌ها همزمان پیام‌های علمی و اطلاعات غلط را منتشر کردند؛ هم بستر همدلی و عزاداری جمعی فراهم شد و هم زمینه رشد تئوری‌های توطئه. در چنین شرایطی کیفیت عملکرد رسانه تعیین می‌کند که جامعه مقاوم‌تر شود یا آسیب‌پذیرتر.

 پیوند همدلی و تاب‌آوری در رسانه

ارتباط میان همدلی و تاب‌آوری اجتماعی در تار و پود روابط انسانی نهفته است. جامعه‌ای که توان همدلی با گروه‌های مختلف را داشته باشد، در شرایط دشوار همکاری بیشتری نشان می‌دهد و سریع‌تر به تعادل بازمی‌گردد. رسانه‌ها در این میان می‌توانند صدای گروه‌های به‌حاشیه‌رانده‌شده را تقویت کنند، روایت‌های امید و همکاری را برجسته سازند و تجربیات مشترک انسانی را به تصویر بکشند.

رسانه مسئول و آینده‌ای تاب‌آور

برای این‌که رسانه نقشی مثبت در تقویت همدلی و تاب‌آوری اجتماعی ایفا کند، نیازمند رویکردی اخلاقی و انتقادی است.
روزنامه‌نگاری باید با دقت، انصاف و پرهیز از بهره‌برداری از رنج دیگران پیش رود. محتوای سرگرمی، فیلم‌ها و حتی بازی‌های دیجیتال نیز می‌توانند یا کلیشه‌ها را بازتولید کنند یا دریچه‌ای به تجربه‌های متنوع انسانی بگشایند. فناوری‌های نو مانند واقعیت مجازی (VR) فرصت‌های تازه‌ای برای ایجاد «ماشین همدلی» فراهم کرده‌اند، اما اگر بدون زمینه فرهنگی و آموزشی استفاده شوند، خطر سطحی‌نگری و مصرف‌گرایی دارند.
از سوی دیگر، تاب‌آوری اجتماعی نیازمند زیرساخت‌های رسانه‌ای سالم و متنوع است: رسانه‌های مستقل، دسترسی برابر به ابزار ارتباطی و ارتقای سواد رسانه‌ای. بدون این‌ها، حتی همدلی شکل‌گرفته نیز شکننده خواهد بود.

رسانه، همدلی و تاب‌آوری اجتماعی سه ضلع یک مثلث مهم در دنیای امروزند.
رسانه بستر اصلی شکل‌گیری همدلی است و همدلی بنیان تاب‌آوری اجتماعی. بدون روایت‌های درست، بدون امکان شنیدن صدای دیگران و بدون زیرساخت ارتباطی سالم، جامعه در برابر بحران‌ها آسیب‌پذیر می‌شود. اما اگر رسانه‌ها مسئولانه عمل کنند، همدلی را به سرمایه اجتماعی تبدیل کنند و تنوع صداها را منعکس سازند، می‌توانند جوامعی بسازند که نه تنها در برابر بحران‌ها مقاوم باشند، بلکه از آن‌ها برای پیشرفت و انسانی‌تر شدن بهره گیرند.
دکتر علیرضا صارمی تاکیدمیکند لااقل بخشی از  آینده هر جامعه‌ای وابسته به این است که چگونه رسانه‌هایش را مدیریت کند، همدلی را پرورش دهد و تاب‌آوری اجتماعی را در عمل محقق سازد.

-