اثر پلاسیبو (دارونما) بر ذهن و بدن:

نگاهی عمیق به یکی از شگفت‌انگیزترین پدیده‌های علمی

خاطره اکبری ، روانشناس وکارشناس سلامت


اثر پلاسیبو (Placebo Effect) یکی از شگفت‌انگیزترین پدیده‌های روان‌شناسی و پزشکی است که سال‌ها ذهن دانشمندان را به خود مشغول کرده است.
این پدیده زمانی رخ می‌دهد که فرد با دریافت یک ماده یا روش بی‌اثر ـ مثل قرص بدون ماده فعال دارویی ـ تغییری واقعی در احساس، ذهن یا بدن خود تجربه می‌کند. آنچه این اثر را جذاب می‌سازد، قدرت شگفت‌انگیز ذهن انسان در ایجاد تغییرات فیزیولوژیک واقعی است. دارونماها (Placebos) در آزمایش‌های بالینی (Clinical Trials) به‌عنوان ابزار کنترلی استفاده می‌شوند تا کارایی داروهای واقعی بررسی شود. اما جالب‌تر اینکه حتی زمانی که فرد آگاه است ماده مصرفی دارونما است، باز هم گاهی اثرات مثبت دیده می‌شود. این نشان می‌دهد که پیوند میان ذهن و بدن بسیار عمیق‌تر از آن چیزی است که در نگاه اول تصور می‌کنیم.

سازوکار روان‌شناختی اثر پلاسیبو

از دیدگاه روان‌شناسی، اثر پلاسیبو به شدت با انتظارات ذهنی فرد مرتبط است.
وقتی فرد باور دارد که درمانی دریافت می‌کند، مغز او پیام‌هایی ارسال می‌کند که می‌تواند باعث کاهش استرس، ترشح اندورفین‌ها و بهبود حال عمومی شود.
در واقع، انتظار ذهنی (Expectation) یکی از کلیدهای اصلی در توضیح این پدیده است.
تحقیقات نشان داده است که تلقین مثبت می‌تواند مدارهای عصبی مرتبط با لذت و پاداش را فعال کند.
این موضوع به ویژه در درمان بیماری‌های روان‌تنی (Psychosomatic Disorders) اهمیت دارد، چرا که بخشی از علائم آن‌ها ریشه در اضطراب و نگرانی دارد. بنابراین اثر پلاسیبو بیش از آنکه یک «توهم» باشد، نوعی سازوکار طبیعی ذهن برای فعال‌سازی توانایی‌های درونی بدن است.

از منظر فیزیولوژی، اثر پلاسیبو محدود به ذهن نیست. مطالعات علمی نشان داده‌اند که دارونما می‌تواند باعث تغییرات واقعی در فعالیت مغز، ضربان قلب، فشار خون و حتی سیستم ایمنی شود. برای نمونه، در بیماران مبتلا به درد مزمن، مصرف دارونما باعث آزاد شدن مواد شبه‌افیونی طبیعی بدن مثل اندورفین‌ها شده است که به طور واقعی شدت درد را کاهش می‌دهند.
همچنین برخی پژوهش‌ها بیانگر آن است که پلاسیبو می‌تواند باعث افزایش سطح دوپامین در بیماران مبتلا به پارکینسون شود.
این تغییرات شیمیایی واقعی، گواهی بر این حقیقت‌اند که ذهن انسان قادر است با استفاده از باور و تلقین، بدن را به واکنش‌های درمانی وادارد.

پزشکی مدرن نمی‌تواند نقش اثر پلاسیبو را نادیده بگیرد.
به همین دلیل در تمام آزمایش‌های بالینی داروها و روش‌های درمانی، گروهی از بیماران به صورت تصادفی دارونما دریافت می‌کنند تا مشخص شود اثر واقعی دارو فراتر از اثر روانی است یا خیر.
اگر دارویی تأثیری بیش از پلاسیبو نشان دهد، می‌توان آن را مؤثر دانست. اما جالب است بدانیم که گاهی دارونماها درصد قابل توجهی از بیماران را بهبود می‌دهند.
همین مسئله باعث شده است که برخی متخصصان پیشنهاد دهند استفاده هوشمندانه و اخلاقی از اثر پلاسیبو به‌عنوان بخشی از روند درمان در برخی شرایط مجاز شمرده شود.
برای مثال، در درمان دردهای خفیف یا اضطراب، پزشک می‌تواند از تکنیک‌های تلقین مثبت برای بهره‌گیری از قدرت ذهن استفاده کند.

کاربردهای اثر پلاسیبو در زندگی روزمره

اثر پلاسیبو فقط محدود به آزمایشگاه یا بیمارستان نیست. در زندگی روزمره نیز افراد بارها آن را تجربه می‌کنند.
برای مثال، مصرف یک نوشیدنی انرژی‌زا حتی اگر فاقد ترکیبات خاص باشد، می‌تواند حس انرژی و تمرکز را در فرد ایجاد کند، صرفاً به این دلیل که او انتظار چنین اثری را دارد.
همین موضوع در ورزش نیز مشاهده می‌شود؛ بسیاری از ورزشکاران معتقدند که مکمل یا وسیله خاصی عملکردشان را بهبود می‌دهد، در حالی که اثر واقعی آن بسیار ناچیز است.
این پدیده نشان می‌دهد که باورهای ما تا چه حد می‌توانند تجربه ذهنی و حتی عملکرد فیزیکی‌مان را تغییر دهند. بنابراین شناخت و استفاده مثبت از این توانایی می‌تواند کیفیت زندگی را بهبود بخشد.

هرچند اثر پلاسیبو می‌تواند فواید چشمگیری داشته باشد، اما نباید آن را جایگزین درمان‌های علمی دانست.
بیماری‌های جدی مانند سرطان، دیابت یا بیماری‌های قلبی نیازمند درمان‌های دارویی و مداخلات پزشکی واقعی‌اند. در این موارد، اتکا صرف به پلاسیبو خطرناک است.
با این حال، ترکیب درمان‌های علمی با استفاده از اثر پلاسیبو ـ به شکل افزایش اعتماد بیمار، ایجاد امید و استفاده از قدرت تلقین مثبت ـ می‌تواند روند درمان را تسهیل کند. بنابراین، مهم‌ترین چالش پزشکان و بیماران، یافتن تعادلی میان استفاده علمی از دارو و بهره‌گیری از قدرت ذهن است.

 اثر نوسبو (Nocebo Effect) و روی تاریک پلاسیبو

همان‌طور که باور مثبت می‌تواند به بهبود منجر شود، باور منفی نیز می‌تواند آسیب‌زا باشد.
این پدیده که «اثر نوسبو» (Nocebo Effect) نام دارد، زمانی رخ می‌دهد که فرد انتظار اثرات منفی یک دارو یا درمان را داشته باشد و در نتیجه علائمی واقعی از آن تجربه کند، حتی اگر دارویی که دریافت کرده بی‌اثر باشد.
برای مثال، اگر بیماری باور داشته باشد دارویی عوارض شدید دارد، ممکن است دچار سردرد یا تهوع شود، صرفاً به دلیل همین انتظار ذهنی. این جنبه تاریک نشان می‌دهد که ذهن همان‌قدر که می‌تواند به بدن کمک کند، قادر است به آن آسیب نیز وارد کند. بنابراین آموزش درست، مدیریت استرس و ارتباط شفاف میان پزشک و بیمار اهمیت زیادی دارد.


خاطره اکبری درخاتمه یاد آور میشود اثر پلاسیبو نمونه‌ای شگفت‌انگیز از قدرت ذهن انسان بر بدن است.این پدیده نه تنها درک ما از پزشکی و روان‌شناسی را عمیق‌تر کرده، بلکه نشان داده است که درمان همیشه از دارو و جراحی آغاز نمی‌شود، بلکه باور، امید و تلقین نقش اساسی دارند. تحقیقات آینده به دنبال کشف مکانیزم‌های دقیق‌تر این پدیده‌اند تا شاید بتوان از آن به شکل سیستماتیک در درمان‌های بالینی بهره گرفت.
همچنین، آگاهی عمومی از این پدیده می‌تواند به افراد کمک کند تا از قدرت ذهن خود در جهت مثبت استفاده کنند.
پلاسیبو یادآوری می‌کند که بدن و ذهن دو بخش جداگانه نیستند، بلکه در پیوندی پیچیده و پویا، سلامت ما را شکل می‌دهند.