رسانه، تاب‌آوری و سلامت اجتماعی

رسانه در دنیای امروز، نه‌تنها ابزار اطلاع‌رسانی بلکه یکی از مهم‌ترین ارکان شکل‌دهنده به سلامت اجتماعی محسوب می‌شود.
سلامت اجتماعی به معنای احساس تعلق، اعتماد، عدالت اجتماعی و کیفیت تعاملات در جامعه است.
تاب‌آوری رسانه‌ای (Media Resilience) به معنای توانایی رسانه‌ها در استمرار کارکرد اطلاع‌رسانی، آموزشی و نظارتی در شرایط بحران است.
این مفهوم زمانی اهمیت ویژه می‌یابد که جامعه با فشارهای اجتماعی، سیاسی یا طبیعی مواجه می‌شود و نیاز به جریان سالم اطلاعات بیش از هر زمان دیگری احساس می‌گردد.



عفت حیدری روانشناس اجتماعی


رسانه‌ها از طریق ایجاد دسترسی گسترده به اطلاعات، آموزش عمومی، تقویت ارزش‌های مشترک و ترویج سبک‌های زندگی سالم، می‌توانند پایه‌های سلامت اجتماعی را مستحکم کنند.
به‌ویژه در شرایط بحرانی مانند همه‌گیری کرونا، رسانه‌ها نقشی حیاتی در افزایش آگاهی و مدیریت استرس جمعی ایفا کردند.
وقتی جامعه در معرض شایعات و اخبار جعلی قرار می‌گیرد، اعتماد اجتماعی آسیب می‌بیند و سلامت روانی و اجتماعی افراد کاهش پیدا می‌کند. اینجاست که رسانه‌های حرفه‌ای، مستقل و متعهد با انتشار اطلاعات معتبر، به تقویت تاب‌آوری اجتماعی کمک می‌کنند.
تاب‌آوری اجتماعی یعنی توانایی جامعه برای سازگاری با بحران‌ها و بازگشت به وضعیت پایدار.
بنابراین، ارتباط میان رسانه، تاب‌آوری و سلامت اجتماعی ارتباطی عمیق و دوسویه است؛ هرچه رسانه‌ها حرفه‌ای‌تر و مسئولانه‌تر عمل کنند، سطح تاب‌آوری اجتماعی بالاتر می‌رود و در نتیجه سلامت اجتماعی تقویت می‌شود.

یکی از مهم‌ترین مأموریت‌های رسانه‌ها، آموزش عمومی و افزایش سواد سلامت است.
سواد سلامت اجتماعی یعنی توانایی مردم برای دسترسی، درک و به‌کارگیری اطلاعات مرتبط با سلامت در تصمیم‌های روزمره. رسانه‌ها از طریق برنامه‌های تلویزیونی، رادیویی، شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های دیجیتال می‌توانند پیام‌های بهداشتی و آموزشی را به ساده‌ترین زبان و در کوتاه‌ترین زمان به مخاطبان منتقل کنند.
این پیام‌ها ممکن است درباره اهمیت ورزش، تغذیه سالم، پیشگیری از بیماری‌های مزمن، مدیریت استرس یا حتی آموزش مهارت‌های اجتماعی باشند.
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که جوامعی که از رسانه‌های آموزشی قوی برخوردارند، در مواجهه با بحران‌های بهداشتی مانند پاندمی‌ها، واکنش سریع‌تر و منطقی‌تری دارند و کمتر دچار هراس اجتماعی می‌شوند.
رسانه همچنین می‌تواند با بازنمایی الگوهای مثبت در فیلم‌ها، سریال‌ها و برنامه‌های سرگرم‌کننده، نگرش‌ها و رفتارهای سالم را در سطح جامعه تقویت کند.
به‌عبارت دیگر، رسانه در سطح فرهنگی و نگرشی  بر سلامت اجتماعی اثرگذار است.
استفاده هوشمندانه از رسانه به‌عنوان ابزار آموزش، پایه‌ای محکم برای ارتقای تاب‌آوری اجتماعی ایجاد می‌کند.

تاب‌آوری اجتماعی در شرایط بحران بیش از هر زمان دیگری اهمیت می‌یابد.
سیل، زلزله، همه‌گیری بیماری‌ها یا حتی بحران‌های اقتصادی و سیاسی، جامعه را با فشارهای سنگینی مواجه می‌کنند. در چنین شرایطی، رسانه‌ها می‌توانند نقش تسهیل‌گر یا برعکس، نقش تشدیدکننده بحران را ایفا کنند.
انتشار اطلاعات دقیق، سریع و معتبر به مردم کمک می‌کند تا تصمیم‌های درست بگیرند، از شایعات دوری کنند و امید خود را حفظ نمایند.
رسانه‌ها همچنین می‌توانند با بازتاب داستان‌های موفقیت و همبستگی، حس تعلق اجتماعی را تقویت کنند.
برای مثال در زلزله بم یا همه‌گیری کرونا در ایران، رسانه‌های محلی و ملی با اطلاع‌رسانی درباره مراکز امداد، خدمات درمانی و شیوه‌های پیشگیری، به افزایش تاب‌آوری اجتماعی کمک کردند. در مقابل، زمانی که رسانه‌ها اسیر بزرگ‌نمایی یا سیاه‌نمایی می‌شوند، اضطراب اجتماعی افزایش می‌یابد و سلامت روان جامعه به خطر می‌افتد.
بنابراین، رسانه‌های حرفه‌ای باید استراتژی‌های مشخصی برای مدیریت بحران، تولید محتوای امیدبخش و مقابله با اخبار جعلی داشته باشند تا بتوانند به‌طور واقعی به تاب‌آوری اجتماعی یاری رسانند.

رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی فرصتی بی‌نظیر برای ارتباطات گسترده و مشارکت اجتماعی فراهم کرده‌اند، اما همزمان چالش‌هایی جدی برای سلامت اجتماعی نیز به‌وجود آورده‌اند. از یک‌سو، شبکه‌های اجتماعی امکان تبادل سریع اطلاعات، شکل‌گیری کمپین‌های حمایتی و تقویت مشارکت اجتماعی را فراهم کرده‌اند.

از سوی دیگر، پدیده‌هایی مانند انتشار اخبار جعلی، اعتیاد به فضای مجازی، آزار اینترنتی و قطبی‌سازی سیاسی می‌توانند سلامت روان و اجتماعی افراد را تضعیف کنند.
در این میان، تاب‌آوری رسانه‌ای به معنای توانایی جامعه و کاربران در تشخیص اطلاعات معتبر از غیرمعتبر، و استفاده سالم و متعادل از رسانه‌های دیجیتال مطرح می‌شود.
آموزش مهارت‌های سواد رسانه‌ای و تفکر انتقادی، به مردم کمک می‌کند تا در فضای مجازی از سلامت اجتماعی خود محافظت کنند.
بنابراین، رسانه‌های دیجیتال اگر به‌درستی مدیریت شوند، می‌توانند بستری قدرتمند برای افزایش تاب‌آوری اجتماعی باشند، اما اگر بدون نظارت و آموزش رها شوند، می‌توانند تهدیدی جدی برای سلامت اجتماعی به شمار آیند.

سلامت اجتماعی زمانی تحقق می‌یابد که همه گروه‌های جامعه، صرف‌نظر از جنسیت، سن، قومیت یا وضعیت اقتصادی، دسترسی برابر به اطلاعات و منابع سلامت داشته باشند.
رسانه‌ها می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای در کاهش نابرابری ایفا کنند. برای مثال، پخش برنامه‌های بهداشتی رایگان از تلویزیون عمومی یا انتشار بروشورهای آموزشی در مناطق محروم، موجب افزایش آگاهی در میان گروه‌هایی می‌شود که معمولاً از آموزش رسمی محروم‌اند.
رسانه‌های محلی نیز می‌توانند با انعکاس مشکلات و نیازهای گروه‌های حاشیه‌نشین، توجه سیاست‌گذاران را به سوی آن‌ها جلب کنند.
در جوامعی که رسانه‌ها آزاد و مسئولانه فعالیت می‌کنند، عدالت اجتماعی تقویت می‌شود و در نتیجه سلامت اجتماعی نیز ارتقا می‌یابد.
برعکس، در جوامعی که رسانه‌ها در خدمت گروه‌های خاص هستند، نابرابری افزایش یافته و تاب‌آوری اجتماعی تضعیف می‌شود.
بنابراین، عدالت رسانه‌ای نه‌تنها یک اصل اخلاقی بلکه شرط اساسی برای دستیابی به سلامت اجتماعی پایدار است.

سلامت اجتماعی ارتباط تنگاتنگی با سلامت روان دارد. اضطراب، افسردگی و احساس بی‌اعتمادی در سطح فردی می‌تواند به بحران‌های اجتماعی گسترده تبدیل شود.

رسانه‌ها نقش مهمی در شکل‌گیری یا کاهش این احساسات جمعی دارند. برای نمونه، بازنمایی مداوم خشونت، ناامنی و بی‌عدالتی در رسانه‌ها می‌تواند احساس درماندگی و بی‌اعتمادی را در جامعه تقویت کند. در مقابل، بازنمایی داستان‌های امیدبخش، موفقیت‌های علمی، دستاوردهای اجتماعی و همبستگی مردم، موجب افزایش امید و احساس کارآمدی اجتماعی می‌شود.

رسانه‌ها همچنین می‌توانند با ترویج مهارت‌های زندگی، مدیریت استرس و تکنیک‌های خودمراقبتی، به ارتقای سلامت روانی و تاب‌آوری فردی کمک کنند.
سلامت روانی جمعی زمانی پایدار می‌شود که رسانه‌ها از رویکردهای منفی‌گرایانه و بزرگ‌نمایی بحران‌ها پرهیز کرده و به‌جای آن، به تقویت حس اعتماد، همبستگی و مسئولیت اجتماعی بپردازند.

با گسترش هوش مصنوعی، داده‌های کلان و رسانه‌های هوشمند، آینده سلامت اجتماعی بیش از پیش به نقش رسانه گره خورده است.

رسانه‌های نوین می‌توانند با تحلیل داده‌ها، نیازهای جامعه را بهتر بشناسند و برنامه‌های هدفمند برای ارتقای سلامت و تاب‌آوری طراحی کنند.
برای مثال، الگوریتم‌ها قادرند الگوهای استرس و اضطراب را در شبکه‌های اجتماعی شناسایی کرده و به سیاست‌گذاران درباره وضعیت سلامت روان جامعه هشدار دهند. با این حال، این تحولات خطرهایی مانند نقض حریم خصوصی، سوءاستفاده از داده‌ها و کنترل بیش از حد نیز به‌همراه دارند.
بنابراین، آینده رسانه و سلامت اجتماعی نیازمند چارچوب‌های اخلاقی و قانونی روشن است تا هم از فرصت‌های فناوری بهره‌مند شویم و هم از تهدیدها جلوگیری کنیم.
اگر رسانه‌های آینده بتوانند بین نوآوری و مسئولیت اجتماعی تعادل برقرار کنند، تاب‌آوری و سلامت اجتماعی در سطحی بی‌سابقه تقویت خواهد شد.

رسانه، تاب‌آوری و سلامت اجتماعی سه ضلع یک مثلث به‌هم‌پیوسته هستند که سرنوشت جوامع مدرن را رقم می‌زنند.

رسانه‌ها از طریق آموزش، اطلاع‌رسانی، ایجاد همبستگی و کاهش نابرابری، نقش اساسی در ارتقای سلامت اجتماعی دارند.
در عین حال، در دنیای پر از بحران و تغییرات سریع، رسانه‌ها می‌توانند با مدیریت درست محتوا و ترویج امید و آگاهی، تاب‌آوری اجتماعی را افزایش دهند.
چالش‌های رسانه‌های دیجیتال، اخبار جعلی و قطبی‌سازی اجتماعی، تهدیدهایی واقعی‌اند که تنها با ارتقای سواد رسانه‌ای و تعهد اخلاقی رسانه‌ها می‌توان بر آن‌ها غلبه کرد.
آینده سلامت اجتماعی بستگی به آن دارد که رسانه‌ها تا چه اندازه بتوانند مسئولانه، عادلانه و نوآورانه عمل کنند.
عفت حیدری روانشناس اجتماعی و نویسنده رسانه تاب آوری ایران در پایان آورده است رسانه اگر در خدمت حقیقت، عدالت و آموزش قرار گیرد، تاب‌آوری فردی و اجتماعی را افزایش می‌دهد و بستری پایدار برای تحقق سلامت اجتماعی در جوامع انسانی فراهم می‌آورد.