پزشکی اجتماعی، رویکردی بین‌رشته‌ای است که فراتر از درمان فردی، به عوامل اجتماعی و ساختاری تعیین‌کننده سلامت مانند فقر، آموزش، محیط زندگی، وضعیت اجتماعی اقتصادی و مشارکت اجتماعی می‌پردازد. این رویکرد بر این باور استوار است که سلامت فراتر از غیاب بیماری است و نیازمند ارتقاء کیفیت زندگی، محیط مناسب و توانمندسازی جامعه است.
در این راستا، «همیاران سلامت» به‌عنوان بازیگران اجتماعی—که می‌توانند داوطلبان محلی یا فعالان مدنی باشند—نقشی کلیدی در فهم و مهار نیازهای سلامت اجتماعی ایفا می‌کنند.
جمعیت همیاران سلامت ایران می‌تواند به‌عنوان شریک اجتماعی وزارت بهداشت در تمامی سطوح عمل کند.

شایسته است وزارت بهداشت نگاه ویژه‌ای به توانایی‌های همیاران سلامت داشته باشد و آنان را به‌عنوان بخشی از نظام تصمیم‌سازی و اجرا بپذیرد.

مفهوم «همیاران سلامت» در منابع ناظر به کارکرد آن‌ها در جامعه و نقش تسهیل‌گرانه‌شان تعریف می‌شود.
همیاران سلامت روان ایران از جنس کنشگران اجتماعی هستند که با تسهیل مشارکت مردمی در تصمیم‌گیری‌های سلامت، ارتقاء مسئولیت‌پذیری اجتماعی و گسترش سلامت روان مشارکت دارند. همیاران سلامت روان ایران از سال ۱۳۷۵ تحت نظارت سازمان بهزیستی شکل گرفته‌اند و مستقیماً در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی افراد در مناطق حاشیه‌ای فعال‌اند . اساساً، همیاران سلامت پیوندی میان مردم و نهادهای خدماتی، حمایت‌گر و آموزشی هستند.

پزشکی اجتماعی مبتنی بر تکیه بر خوانش جامعه از نیازهای سلامت، توانمندسازی جامعه و مشارکت مستقیم افراد در بهبود سلامت جمعی است.
همیاران سلامت دقیقاً در راستای چنین اصولی فعالیت می‌کند: شناسایی نیازهای واقعی مردم، طراحی پروژه‌های محلی اجتماعی‌محور، توانمندسازی افراد و گروه‌ها و ایجاد شبکه‌های حمایت اجتماعی با تأکید بر خرد جمعی.
این رویکرد مبتنی بر این باور است که توسعه پزشکی اجتماعی تنها با مشارکت مردمی و ایجاد ظرفیت محلی در کنار حمایت نهادی تحقق می‌یابد.



همیاران سلامت نقش‌هایی چندگانه در توسعه پزشکی اجتماعی ایفا می‌کنند:

1. شناسایی و مطالبه‌گری: آن‌ها خلاها و موانع در نظام سلامت را از منظر جامعه شناسایی می‌کنند و صدای مردم را به سطوح تصمیم‌گیری می‌رسانند .
2. تسهیل مشارکت و مشارکت‌سازی: با ایجاد فضای مشارکتی در سطح محله، مسئولیت اجتماعی را تقویت و مردم را در طراحی و اجرای برنامه‌های سلامت مشارکت می‌دهند .
3. اجرای برنامه‌های محلی: همیاران در اجرای برنامه‌های آموزشی، اطلاع‌رسانی، فعالیت‌های فرهنگی، وب‌سایت، بروشور، نمایشگاه و بانک اطلاعاتی محلی نقش دارند .
   این نقش‌های هم‌افزا موجب ایجاد تغییرات پایدار و ارتقاء ظرفیت اجتماعی در سطح محله می‌شون

یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در کار همیاران سلامت، خطر فرسودگی است. فعالیت مداوم در میدان همراه با استرس‌های فردی، سازمانی و محیطی می‌تواند اثربخشی آنان را کاهش دهد. تحقیقات بر اهمیت «خودمراقبتی» برای حفظ سلامت جسمی و روانی همیاران تأکید دارند؛ این خودمراقبتی نه خودخواهانه، بلکه استراتژی‌ای برای پایداری مشارکت اجتماعی است.

وزارت بهداشت به‌عنوان متولی اصلی نظام سلامت کشور، همواره مأموریت داشته است که فراتر از درمان فردی، ارتقای سطح سلامت عمومی را دنبال کند.
در این مسیر، توسعه پزشکی خانواده و گسترش پزشکی اجتماعی به‌عنوان راهبردی بنیادین در برنامه‌های کلان سلامت مطرح شده است.
با این حال، تحقق این اهداف بدون بهره‌گیری از ظرفیت‌های مردمی دشوار خواهد بود.
جمعیت همیاران سلامت ایران، با سابقه‌ای طولانی در فعالیت‌های داوطلبانه و اجتماعی، یکی از مهم‌ترین سرمایه‌های انسانی برای پیشبرد این مأموریت است.
این جمعیت با شناخت نزدیک از بافت محلی، فرهنگ بومی و نیازهای واقعی مردم، می‌تواند حلقه واسط میان وزارت بهداشت و جامعه باشد و به تحقق سیاست‌های کلان سلامت کمک کند.
بنابراین شایسته است وزارت بهداشت نگاه ویژه‌ای به توانایی‌های همیاران سلامت داشته باشد و آنان را به‌عنوان بخشی از نظام تصمیم‌سازی و اجرا بپذیرد.

نقش همیاران سلامت در توسعه پزشکی خانواده و پزشکی اجتماعی

پزشکی خانواده و پزشکی اجتماعی هر دو بر اصل «مشارکت مردمی» و «تمرکز بر پیشگیری» استوارند. پزشک خانواده بدون شناخت عمیق از مسائل اجتماعی و فرهنگی خانواده‌ها نمی‌تواند خدمات کارآمد ارائه کند، و اینجاست که همیاران سلامت نقشی کلیدی می‌یابند. آن‌ها با حضور فعال در محلات، آموزش سلامت، شناسایی نیازها، و تسهیل ارتباط میان مردم و مراکز بهداشتی، بستر اجرای موفق این دو حوزه را فراهم می‌کنند. در حقیقت، همیاران سلامت می‌توانند مکمل تیم پزشکی خانواده باشند و از طریق مطالبه‌گری اجتماعی، ترویج سبک زندگی سالم و حمایت از اقشار آسیب‌پذیر، به تحقق عدالت در سلامت یاری رسانند. در عرصه پزشکی اجتماعی نیز، این جمعیت قادر است داده‌های اجتماعی-سلامتی را گردآوری کرده و به سیاست‌گذاران منتقل کند تا تصمیم‌ها مبتنی بر واقعیت‌های زیسته جامعه اتخاذ شوند.

جمعیت همیاران سلامت ایران می‌تواند به‌عنوان شریک اجتماعی وزارت بهداشت در تمامی سطوح عمل کند.
دکتر محمدرضا مقدسی مشاور عالی ماموریت ملی تاب آوری فرهنگی در پایان آورده است:این شراکت تنها به همکاری‌های نمادین محدود نمی‌شود، بلکه باید به صورت ساختاری و پایدار در برنامه‌های ملی سلامت جای گیرد. آموزش مستمر، حمایت روانی و تجهیز همیاران به مهارت‌های نوین می‌تواند توان عملیاتی آن‌ها را افزایش دهد و وزارت بهداشت را در دستیابی به اهداف توسعه‌ای یاری رساند. در مقابل، حضور فعال همیاران در سیاست‌گذاری، طراحی برنامه‌ها و اجرای پروژه‌های محلی، باعث افزایش اعتماد عمومی به نظام سلامت و ارتقای سرمایه اجتماعی خواهد شد. اگر وزارت بهداشت این ظرفیت عظیم را به‌عنوان بازوی اجتماعی خود به رسمیت بشناسد، می‌توان امیدوار بود که مسیر ارتقای سلامت، توسعه پزشکی خانواده و گسترش پزشکی اجتماعی با شتاب و کیفیت بیشتری طی شود.