تعریف دقیق مددکاری اجتماعی (Social Work)

مقدمه و ریشه‌های مددکاری اجتماعی

عفت حیدری روانشناس و دارنده نشان فرهنگ یار تاب آوری ایران

مددکاری اجتماعی یا Social Work به‌عنوان یکی از مهم‌ترین رشته‌های علوم اجتماعی و رفتاری شناخته می‌شود که هدف اصلی آن ارتقای کیفیت زندگی، توانمندسازی افراد و افزایش Well-being در سطح فردی، خانوادگی و اجتماعی است.

این حرفه ریشه‌های عمیقی در تاریخ بشر دارد و به‌ویژه در دوران بحران‌های اجتماعی، جنگ‌ها و فقرهای گسترده به‌عنوان یک Helping Profession یا حرفه یاری‌دهنده مطرح شده است. مددکاری اجتماعی در واقع پاسخی نظام‌مند به نیازهای انسان‌ها در زمینه‌های Poverty (فقر)، Inequality (نابرابری)، Mental Health (سلامت روان)، Child Welfare (رفاه کودکان) و سایر مسائل اجتماعی است.
از دیدگاه سازمان ملل متحد، مددکاری اجتماعی یک Human Rights-based Profession است که بر عدالت اجتماعی (Social Justice)، کرامت انسانی (Human Dignity) و همبستگی اجتماعی تأکید می‌کند. به بیان دیگر، تعریف دقیق مددکاری اجتماعی تنها به کمک مستقیم فردی محدود نمی‌شود بلکه شامل تغییر ساختارهای اجتماعی و سیاست‌گذاری‌های کلان نیز هست.


تعریف تخصصی و علمی مددکاری اجتماعی

از منظر آکادمیک، مددکاری اجتماعی علمی است میان‌رشته‌ای (Interdisciplinary Field) که تلفیقی از روانشناسی، جامعه‌شناسی، علوم تربیتی، حقوق و حتی اقتصاد را در بر می‌گیرد.
انجمن بین‌المللی مددکاری اجتماعی (International Federation of Social Workers – IFSW) تعریف رسمی این رشته را چنین بیان می‌کند: Social Work is a practice-based profession and an academic discipline that promotes social change and development, social cohesion, and the empowerment and liberation of people.

به زبان فارسی، مددکاری اجتماعی یک رشته علمی و حرفه‌ای مبتنی بر عمل است که هدف آن ترویج تغییر اجتماعی، انسجام اجتماعی، توانمندسازی و رهایی انسان‌هاست. در این حرفه، مددکار اجتماعی (Social Worker) نقشی فعال در سه سطح اصلی دارد: Micro (سطح خرد – فرد و خانواده)، Mezzo (سطح میانه – گروه‌ها و سازمان‌ها) و Macro (سطح کلان – سیاست‌گذاری و تغییرات اجتماعی). بنابراین تعریف دقیق مددکاری اجتماعی دربردارنده هم خدمات مستقیم فردی و هم اصلاح ساختارهای اجتماعی است که انسان‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهند.


ارزش‌ها و اصول بنیادین مددکاری اجتماعی

تعریف مددکاری اجتماعی بدون توجه به ارزش‌ها و اصول بنیادین آن ناقص خواهد بود. در واقع، اصول اخلاقی (Ethical Principles) شالوده این حرفه هستند.
از مهم‌ترین ارزش‌های مددکاری اجتماعی می‌توان به Respect for Human Rights (احترام به حقوق بشر)، Social Justice (عدالت اجتماعی)، Confidentiality (محرمانگی)، Self-determination (حق انتخاب فردی) و Empowerment (توانمندسازی) اشاره کرد.

مددکار اجتماعی موظف است در فرآیند کاری خود از Code of Ethics یا منشور اخلاقی جهانی مددکاری اجتماعی تبعیت کند.
این اصول تضمین می‌کنند که مددکار در تعامل با مراجعان (Clients) ضمن ارائه حمایت روانی – اجتماعی، استقلال فردی آنان را نیز محترم بشمارد.

به همین دلیل، مددکاری اجتماعی تنها یک فعالیت فنی نیست بلکه یک حرفه مبتنی بر اخلاق و فلسفه‌های انسانی است.
این نگاه سبب شده است که Social Work به‌عنوان رشته‌ای که هم Science (علم) است و هم Art (هنر) شناخته شود؛ زیرا ترکیبی از دانش علمی و مهارت‌های انسانی برای کمک به افراد در شرایط بحرانی محسوب می‌شود.



نقش‌ها و کارکردهای مددکاری اجتماعی

تعریف دقیق مددکاری اجتماعی با بررسی نقش‌ها و کارکردهای آن تکمیل می‌شود.
مددکاران اجتماعی در حوزه‌های مختلفی فعالیت می‌کنند که شامل Clinical Social Work (مددکاری اجتماعی بالینی)، School Social Work (مددکاری اجتماعی مدرسه‌ای)، Community Social Work (مددکاری اجتماعی جامعه‌ای)، Medical Social Work (مددکاری اجتماعی پزشکی) و Policy Practice (کار در حوزه سیاست‌گذاری اجتماعی) است.
در سطح خرد، مددکار اجتماعی به‌صورت مستقیم با مراجعان برای حل مشکلات روانی، خانوادگی یا اجتماعی کار می‌کند.
در سطح میانه، او با سازمان‌ها، مدارس، بیمارستان‌ها و نهادهای حمایتی همکاری دارد تا خدمات اجتماعی را بهینه کند.
در سطح کلان، مددکار اجتماعی می‌تواند در طراحی و اصلاح قوانین اجتماعی، برنامه‌های رفاهی و سیاست‌های عمومی مشارکت داشته باشد.
این سه سطح فعالیت نشان می‌دهند که مددکاری اجتماعی فقط یک حرفه حمایتی نیست بلکه یک عامل موثر در Social Change (تغییر اجتماعی) است.

اهمیت علمی و کاربردی مددکاری اجتماعی

امروزه مددکاری اجتماعی به‌عنوان رشته‌ای دانشگاهی در بسیاری از کشورهای جهان تدریس می‌شود و دانشجویان در مقاطع Bachelor, Master, and PhD in Social Work مهارت‌های لازم برای ورود به این حرفه را فرا می‌گیرند.
پژوهش‌های علمی در این حوزه، مبنای توسعه روش‌های نوین مداخله مانند Cognitive-Behavioral Social Work (مددکاری اجتماعی شناختی – رفتاری)، **Strength-based Approach (رویکرد مبتنی بر توانمندی‌ها) و Solution-focused Practice (مددکاری اجتماعی متمرکز بر راه‌حل) هستند.

اهمیت این رشته در جهان امروز به‌قدری است که در سازمان‌های بین‌المللی مانند UNICEF، **WHO، UNHCR و Red Cross مددکاران اجتماعی نقش کلیدی در برنامه‌های بشردوستانه دارند.

تعریف مددکاری اجتماعی در این سطح، نشان‌دهنده پیوند میان علم، عمل و سیاست‌گذاری است. در واقع، مددکاری اجتماعی ابزاری است برای تحقق Sustainable Development Goals (SDGs) یا اهداف توسعه پایدار که توسط سازمان ملل متحد تعیین شده‌اند.

عفت حیدری روانشناس اجتماعی و دارنده نشان فرهنگ یار تاب آوری ایران در مددکاری اجتماعی (Social Work) حرفه‌ای چندبعدی است که در تقاطع Human Services، Public Policy و Mental Health قرار دارد. این حرفه بر مبنای اصول اخلاقی، ارزش‌های انسانی و شواهد علمی عمل می‌کند تا افراد، خانواده‌ها و جوامع را در مواجهه با چالش‌های زندگی یاری دهد. تعریف دقیق مددکاری اجتماعی شامل سه بخش اساسی است: دانش علمی (Scientific Knowledge)، مهارت‌های عملی (Practical Skills) و ارزش‌های اخلاقی (Ethical Values).
ترکیب این سه مؤلفه سبب می‌شود که مددکاری اجتماعی نه‌تنها به حل مشکلات فردی و اجتماعی کمک کند بلکه زمینه‌ساز تغییرات ساختاری در سطح جامعه نیز باشد. به‌همین دلیل، این حرفه امروزه به‌عنوان یکی از پایه‌های اصلی Social Welfare Systems در کشورهای مختلف محسوب می‌شود. بنابراین، مددکاری اجتماعی رسالتی انسانی و جهانی است برای تحقق عدالت اجتماعی، توانمندسازی و بهبود کیفیت زندگی انسان‌ها در سراسر جهان.