شب‌ادراری برخلاف برداشت عمومی، به معنای «بی‌مسئولیتی» کودک نیست، بلکه یک وضعیت پزشکی ـ روان‌شناختی است که نیازمند فهم، صبوری و مداخلهٔ علمی می‌باشد.

معصومه رضائی پور روانشناس و مشاور خانواده

شب‌ادراری یا Nocturnal Enuresis به حالتی گفته می‌شود که کودک یا نوجوان در سنی که انتظار می‌رود کنترل ادرار در خواب به‌دست آمده باشد، همچنان در هنگام خواب به‌طور غیرارادی دچار رهاسازی ادرار می‌شود.
این پدیده یکی از شایع‌ترین مشکلات کودکی محسوب می‌شود و در اغلب موارد، به‌ویژه در سنین پایین‌تر، جنبهٔ طبیعی یا گذرا دارد. از منظر بالینی، اگر کودک بعد از پنج سالگی همچنان دچار شب‌ادراری باشد، تشخیص enuresis مطرح می‌شود. این اختلال می‌تواند اولیه باشد (یعنی کودک هرگز دورهٔ خشک بودن شبانه را تجربه نکرده است) یا ثانویه (که در آن کودک مدتی خشک بوده اما مجدداً دچار شب‌ادراری می‌شود).
اهمیت بررسی این وضعیت تنها در جنبهٔ جسمی آن خلاصه نمی‌شود، بلکه ابعاد روان‌شناختی، اجتماعی و حتی کیفیت خواب کودک و خانواده را نیز دربرمی‌گیرد. به همین دلیل، شب‌ادراری هم در ادبیات پزشکی کودکان و هم در روان‌پزشکی کودکان جایگاه ویژه‌ای دارد.

شیوع شب‌ادراری با افزایش سن به‌طور قابل‌توجهی کاهش می‌یابد. مطالعات نشان داده‌اند که حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد از کودکان پنج‌ساله، ۵ تا ۱۰ درصد از کودکان هفت‌ساله و تنها ۱ تا ۲ درصد از نوجوانان ۱۵ ساله همچنان شب‌ادراری دارند.
بنابراین می‌توان گفت که در بیشتر کودکان این وضعیت به مرور زمان و بدون مداخلهٔ خاصی برطرف می‌شود.

با این حال، برای بخشی از کودکان و خانواده‌ها، شب‌ادراری به‌ویژه پس از هفت سالگی به یک معضل واقعی تبدیل می‌شود. پسران نسبت به دختران شیوع بیشتری دارند (تقریباً دو برابر). در بزرگسالی شیوع آن بسیار پایین و حدود نیم درصد گزارش شده است. این آمار نشان می‌دهد که گرچه اغلب موارد خودبه‌خود بهبود می‌یابند، اما در دورهٔ کودکی، به‌ویژه سال‌های دبستان، توجه به این مشکل اهمیت بسزایی دارد تا از تبعات روانی ـ اجتماعی جلوگیری شود.
علل شب‌ادراری چندعاملی هستند و معمولاً ترکیبی از عوامل زیستی و روانی نقش دارند. از دیدگاه زیستی، سه عامل عمده مطرح است:

1. تأخیر در تکامل سیستم عصبی ـ مثانه: در برخی کودکان، مسیرهای عصبی که مسئول آگاهی از پر شدن مثانه در هنگام خواب هستند، به کندی تکامل می‌یابند. در نتیجه، کودک توانایی بیدار شدن در پاسخ به سیگنال‌های پر شدن مثانه را ندارد.
2. افزایش تولید ادرار شبانه: به‌طور طبیعی هورمون Vasopressin یا ADH (Antidiuretic Hormone) در شب بیشتر ترشح می‌شود و باعث کاهش تولید ادرار می‌گردد. در بعضی کودکان با شب‌ادراری، ترشح این هورمون در شب ناکافی است و در نتیجه حجم زیادی ادرار تولید می‌شود که ظرفیت مثانه را پر می‌کند.
3. ظرفیت کم مثانه یا بیش‌فعالی مثانه (Overactive Bladder): گاهی ظرفیت مثانه کودک کمتر از حد طبیعی است یا مثانه به تحریکات حجمی حساسیت بیش از حد نشان می‌دهد.

این عوامل زیستی توضیح می‌دهند که چرا شب‌ادراری معمولاً بدون آگاهی کودک رخ می‌دهد و برخلاف باورهای عامیانه، تنبلی یا بی‌مسئولیتی کودک محسوب نمی‌شود.

در کنار عوامل زیستی، عوامل روانی ـ اجتماعی نیز سهم قابل‌توجهی دارند. استرس‌های زندگی مانند ورود خواهر یا برادر جدید، تغییر مدرسه، جدایی والدین یا حتی فشارهای آموزشی می‌توانند محرک بروز یا تشدید شب‌ادراری باشند. در موارد *enuresis* ثانویه (وقتی کودک مدتی خشک بوده و دوباره دچار شب‌ادراری می‌شود)، نقش عوامل روانی بسیار پررنگ‌تر است.

همچنین عزت‌نفس پایین، اضطراب، یا اختلالات رفتاری همبستگی بالایی با شب‌ادراری نشان داده‌اند. محیط خانواده نیز نقش تعیین‌کننده دارد: سرزنش، تنبیه یا تحقیر کودک به‌خاطر شب‌ادراری نه تنها کمکی به حل مشکل نمی‌کند بلکه چرخهٔ اضطراب و شب‌ادراری را تشدید می‌نماید.
در ادبیات روان‌پزشکی، شب‌ادراری گاهی به‌عنوان نشانهٔ روان‌نژندی (neurotic symptom) در کودکان با زمینه‌های اضطرابی یا اختلالات سازگاری در نظر گرفته می‌شود، هرچند در اغلب موارد بیشتر باید به جنبهٔ تکاملی و زیستی آن توجه داشت.
پرسش بنیادین این است که چرا اساساً پدیدهٔ شب‌ادراری وجود دارد.
پاسخ را باید در روند تکامل کنترل ادرار جست‌وجو کرد. کنترل ادرار مهارتی است که کودک در طی فرایند رشد یاد می‌گیرد و وابسته به بلوغ سیستم عصبی مرکزی، هورمون‌ها، ظرفیت مثانه و نیز آموزش‌های محیطی است.
به‌طور طبیعی، کنترل ادرار روزانه زودتر به‌دست می‌آید (معمولاً بین ۲ تا ۴ سالگی)، در حالی که کنترل شبانه دیرتر تثبیت می‌شود.
بنابراین شب‌ادراری در سنین پایین‌تر بخشی از فرایند رشد محسوب می‌شود.
از دیدگاه بالینی، وجود شب‌ادراری نشان‌دهندهٔ این است که برخی از اجزای این روند تکاملی (مانند ترشح کافی ADH یا توانایی بیدار شدن در پاسخ به سیگنال مثانه) هنوز کامل نشده است.
از منظر تکاملی، تفاوت‌های فردی در سرعت بلوغ این سیستم‌ها طبیعی است؛ همان‌طور که کودکان در زمان‌های متفاوتی راه رفتن یا حرف زدن را آغاز می‌کنند.

درمان شب‌ادراری ترکیبی از آموزش، رفتاردرمانی و در موارد خاص، دارودرمانی است. نخستین و مهم‌ترین اصل، حمایت عاطفی کودک و پرهیز از سرزنش است.
اقدامات غیر دارویی شامل:

* محدود کردن مصرف مایعات به‌ویژه قبل از خواب.
* تشویق به تخلیهٔ کامل مثانه پیش از خواب.
* استفاده از سیستم «زنگ شب‌ادراری» (enuresis alarm) که با حس کردن رطوبت، کودک را بیدار می‌کند و به‌تدریج شرطی‌سازی می‌سازد.
* تمرین‌های مثانه (Bladder Training) برای افزایش ظرفیت و کنترل بهتر.

در موارد مقاوم یا شدید، داروها نیز مطرح می‌شوند. دسموپرسین (Desmopressin acetate, DDAVP) به‌عنوان آنالوگ هورمون ADH، میزان تولید ادرار شبانه را کاهش می‌دهد. داروهای دیگری مانند ایمی‌پرامین (Imipramine) نیز در برخی موارد استفاده می‌شوند، هرچند به‌علت عوارض جانبی کمتر توصیه می‌شوند. ترکیب رفتاردرمانی و دارو درمانی در برخی کودکان مؤثرتر است. باید یادآور شد که درمان، یک فرایند تدریجی است و نیاز به صبر و همکاری خانواده دارد.
والدینگرانی توجه داشته باشند استفاده از هر گونه دارو و به هر شکل بایستی بطور کاملزیر نظر پزشک باشد.

معصومه رضایی پور  روانشناس ومدرس مهارتهای زندگی در خاتمه آورده است شب‌ادراری یا Nocturnal Enuresis یک مشکل شایع اما اغلب گذرا در دوران کودکی است که ریشه‌های چندعاملی دارد. بخش بزرگی از آن ناشی از تأخیر تکاملی در سیستم‌های کنترل ادرار است و به مرور زمان بهبود می‌یابد.
در عین حال، فشارهای روانی ـ اجتماعی می‌توانند شدت آن را افزایش دهند. این پدیده بیش از آن‌که نشانهٔ «بیماری» باشد، نمودی از روند طبیعی رشد است که در برخی کودکان طولانی‌تر می‌شود. با این وجود، آثار روانی و اجتماعی آن بر کودک و خانواده قابل‌چشم‌پوشی نیست.
درمان‌های رفتاری، حمایتی و در صورت لزوم دارویی، به‌ویژه زمانی که با نگرش همدلانهٔ والدین همراه باشد، می‌توانند نقش بسیار مؤثری در کنترل یا رفع مشکل داشته باشند. در نهایت، پیام اصلی این است که شب‌ادراری برخلاف برداشت عمومی، به معنای «بی‌مسئولیتی» کودک نیست، بلکه یک وضعیت پزشکی ـ روان‌شناختی است که نیازمند فهم، صبوری و مداخلهٔ علمی می‌باشد.