تاب‌آوری اجتماعی مفهومی است که به توانایی جامعه در جذب، مواجهه و سازگاری با شوک‌ها و تغییرات اقتصادی، محیطی یا اجتماعی اشاره می‌کند بدون آنکه ساختار و عملکرد اصلی خود را از دست دهد و البته یکی از مؤلفه‌های حیاتی تاب‌آوری اجتماعی، وجه اقتصادی آن است. 

سارا حق بین

این توانایی شامل بازسازی سریع، یادگیری از بحران و تقویت نهادهای مدنی و اجتماعی است. اهمیت «تاب‌آوری اجتماعی» در این است که می‌تواند به‌عنوان یک ابزار تحلیلی قدرتمند در سیاست‌گذاری توسعه‌ای، برنامه‌ریزی شهری و مدیریت بحران مورد استفاده قرار گیرد و کیفیت زندگی و انسجام اجتماعی را در مواجهه با تهدیدها ارتقاء دهد.

بعد اقتصادی تاب‌آوری اجتماعی

یکی از مؤلفه‌های حیاتی تاب‌آوری اجتماعی، وجه اقتصادی آن است. تاب‌آوری اقتصادی به معنای توانایی یک جامعه یا سیستم اقتصادی در مقابله با بحران‌ها، جذب شوک‌ها و بهبود سریع پس از آنهاست. هنگامی که ساختار اقتصادی یک جامعه قوی و انعطاف‌پذیر باشد، تاب‌آوری اجتماعی نیز تقویت می‌شود. این دو بعد درهم تنیده‌اند؛ چرا که ثبات اقتصادی، فرصت‌های شغلی و رفاه عمومی، پایه‌های تاب‌آوری اجتماعی را شکل می‌دهند.
برای اندازه‌گیری وجه اقتصادی تاب‌آوری اجتماعی، باید از شاخص‌های معتبر استفاده کرد. مولفه‌هایی مانند تنوع اقتصادی، کیفیت زیرساخت‌ها، کارایی نظام مالی، مهارت نیروی کار، سرمایه‌گذاری در فناوری و زنجیره‌های تأمین مقاوم، از جمله عوامل کلیدی تاب‌آوری اقتصادی هستند. همچنین شاخص‌های کمی مثل نرخ بیکاری، تورم، نسبت بدهی به تولید ناخالص داخلی و رشد اقتصادی نقش مهمی در ارزیابی عملکرد اقتصادی تاب‌آوری‌ساز دارند .


تاب‌آوری اجتماعی از منظر طبقه‌بندی معیارها

در پژوهشی جامع، معیارها و شاخص‌های مؤثر بر تاب‌آوری اجتماعی در قالب هفت گروه شناخته و اولویت‌بندی شده‌اند: اجتماعی، مدیریتی-کالبدی، اقتصادی، فرهنگی، روان‌شناختی، معنوی و محیطی. در میان آنها، سرمایه اجتماعی و همبستگی اجتماعی بیشترین اهمیت را در تاب‌آوری اجتماعی دارند، ولی مؤلفه اقتصادی نیز به‌عنوان یکی از گروه‌های اصلی تأثیرگذار شناسایی شده است . این نشان می‌دهد که تاب‌آوری اجتماعی یک فرایند چند‌بعدی است که وجه اقتصادی آن نمی‌تواند نادیده گرفته شود.

مطالعه‌ای در مورد تاب‌آوری اجتماعی و اقتصادی در شهر بروجرد در مواجهه با زلزله، نشان داده که زیرشاخص‌هایی مانند توانایی جبران خسارت و بازگشت به شرایط مناسب در بخش اقتصادی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. همچنین سرمایه اجتماعی بالاتر در بخش اجتماعی اهمیت بیشتری دارد. این یافته‌ها اهمیت تقویت ساختارهای اقتصادی و اجتماعی را در شرایط بحران تأکید می‌کند و تأکید دارد که تاب‌آوری اجتماعی به‌ویژه در مواجهه با بلایا وابستگی تنگاتنگی به تاب‌آوری اقتصادی دارد.

از منظر نظری، مفهوم تاب‌آوری اقتصادی در ادبیات توسعه و اقتصاد مقاومتی نقد و بررسی شده است. پژوهشی با روش مضمون‌کاوی، تاب‌آوری اقتصادی را به توانایی اقتصاد در حفظ تخصیص بهینه منابع در مواجهه با نااطمینانی اقتصادی تعریف کرده است؛ این توان شامل آمادگی، بازیابی، سازگاری و مقابله است. همچنین مطالعات بین‌المللی نشان داده‌اند که تعریف تاب‌آوری اقتصادی به‌طور سیستماتیک شامل ابعاد «قرار گرفتن در معرض شوک»، «بازگشت»، «انعطاف‌پذیری»، «ظرفیت‌ها»، «رفاه» و «پایداری» است

بنظرمیرسد «تاب‌آوری اجتماعی» تنها وابسته به مؤلفه‌های اجتماعی نیست بلکه وجه اقتصادی آن نقشی بنیادین در حفظ انسجام و رفاه اجتماعی ایفا می‌کند. با تکیه بر شاخص‌هایی مانند تنوع اقتصادی، مدیریت ریسک، سرمایه انسانی، و زیرساخت‌های مقاوم، می‌توان تاب‌آوری اقتصادی را تقویت کرد و در نتیجه تاب‌آوری اجتماعی نیز تقویت می‌شود. بنابراین، سیاست‌گذاران باید در طراحی برنامه‌های توسعه به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه مانند ایران، ابعاد اقتصادی تاب‌آوری اجتماعی را در اولویت قرار دهند. ارتقاء سرمایه اجتماعی، ایجاد شبکه‌های حمایتی محلی و تقویت ساختارهای مدیریتی نیز باید مکمل تقویت ساختارهای اقتصادی باشد تا جامعه‌ای تاب‌آور و مقاوم در برابر بحران‌ها ایجاد شود.