ارکان تاب آوری محله

دکتر محمدرضا مقدسی مدیر و موسس خانه تاب آوری

ارکان تاب آوری محله عبارتند از: سرمایه اجتماعی (شبکه های ارتباطی، اعتماد و مشارکت)، بعد فرهنگی (ارزشها، باورها و هویت محلی)، انسجام اجتماعی (همبستگی و همکاری میان ساکنان)، مشارکت فعال جامعه محلی، و توانمندی در مدیریت منابع و بحرانها. این ارکان باعث افزایش مقاومت، سازگاری و بازیابی محله در برابر بحرانها میشوند.

تاب آوری محله (Neighborhood Resilience) به توانایی جوامع محلی در مقابله با بحران‌ها، سازگاری با تغییرات و بازسازی خود پس از شوک‌های اجتماعی، اقتصادی یا محیطی اطلاق می‌شود. این مفهوم در سال‌های اخیر اهمیت فزاینده‌ای یافته است.
تاب آوری محله به معنای توانمندی جوامع محلی در مواجهه با بحران، کاهش اثرات منفی آنها و بازسازی ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و محیطی پس از چنین رویدادهایی است .

تاب آوری محله محور شامل ظرفیت جوامع برای پیش بینی مخاطرات، آمادگی برای مقابله با مشکلات و برخورداری از مکانیزمهای متنوع و منعطف برای مدیریت بحران است.
.
ارتقاء تاب آوری محلات نیازمند مشارکت فعال تمام اعضای جامعه، برنامهریزی دقیق و استفاده از فناوریهای نوین در مدیریت منابع و اطلاعات است تا جوامع محلی بتوانند در برابر شرایط نامطلوب مقاومتر و پایدارتر عمل کنند.
تاب آوری محله محور (Neighborhood-Centered Resilience) رویکردی است که تمرکز اصلی خود را بر قدرت‌های درون‌زا و ظرفیت‌های محلی قرار می‌دهد و به جای وابستگی کامل به نهادهای ملی، بر توانمندسازی اجتماعات محلی تأکید دارد.
در این چارچوب، ارکان تاب آوری محله به عنوان محور اصلی برنامه‌ریزی‌های شهری و اجتماعی مطرح می‌شود.
بررسی دقیق این ارکان‌ راهکارهای عملیاتی برای ایجاد جوامع پایدارتر فراهم می‌آورد.



سرمایه اجتماعی و شبکه‌های جمعی رکن اول از ارکان تاب آوری محلات است .

سرمایه اجتماعی (Social Capital) به عنوان یکی از ارکان اساسی تاب آوری محله، از طریق ایجاد اعتماد متقابل و تعاملات مؤثر، پایه‌های مقابله با بحران را تقویت می‌کند.
مطالعات نشان می‌دهد که جوامعی با سطح بالاتر از اعتماد اجتماعی (Social Trust) و توانایی جمعی (Collective Efficacy) در زمان بحران‌ها عملکرد بهتری دارند .
در واقع شبکه‌های اجتماعی قادرند به سرعت منابع را توزیع کرده و حمایت‌های لازم را برای افراد آسیب‌پذیر فراهم آورند.
عواملی مانند احساس تعلق مکانی یا حس دلبستگی به مکان (Place Attachment) و مشارکت فعال شهروندان در تصمیم‌گیری‌های محلی، به‌طور مستقیم بر افزایش تاب آوری تأثیر می‌گذارند .

بنظر میرسد در بحران محله‌هایی که شبکه‌های اجتماعی قوی‌تری دارند، عملکرد بهتری دارند.
اگرچه رهبری محلی (Local Leadership) به عنوان عاملی تاثیر گذار والبته بسیار مهم در هماهنگی این شبکه‌ها و تبدیل پتانسیل اجتماعی به اقدامات عملیاتی شناخته شده و بایستی مد نظر واقع شود.
نکته مهم این است که تقویت این رکن از طریق ایجاد گروه‌های محلی، تشکیلات مردمی و فضاهای تعامل اجتماعی امکان‌پذیر است.


زیرساخت‌های مقاوم و برنامه‌ریزی شهری هوشمند هم بعنوان رکن دوم در تاب آوری محله مور مطرح است.
زیرساخت‌های مقاوم (Robust Infrastructure) به عنوان ستون دوم تاب آوری محله، شامل سیستم‌های فیزیکی و خدماتی است که در شرایط بحرانی به‌طور مؤثر عمل می‌کنند.
استراتژی‌های تاب آوری شهری بر سه محور اصلی استوارند:
محله‌های قوی (Strong Neighborhoods)، زیرساخت‌های مقاوم و جوامع آماده‌سازی‌شده . فضاهای جمعی داخلی و خارجی (Indoor and Outdoor Gathering Spaces)،
تراکم مناسب و نزدیکی خدمات و در دسترس بودن آنها به مناطق مسکونی از عوامل  بسیار مهم در ساخت محله‌های تاب‌آور هستند .
شهرهای پیشرو در این حوزه، مانند اعضای شبکه ۱۰۰ شهر تاب‌آور (100 Resilient Cities)، سرمایه‌گذاری هدفمند در زیرساخت‌های هوشمند را به عنوان بخشی از استراتژی‌های بلندمدت خود در نظر گرفته‌اند.

رکن سوم که در تاب آوری محله محور شایسته توجه است ثبات اقتصادی و پایداری منابع محلی است.
تنوع اقتصادی (Economic Diversity) و دسترسی به منابع محلی از ارکان حیاتی تاب آوری محله محسوب می‌شوند.

جوامعی که دارای ساختار اقتصادی متنوع و شبکه‌های تأمین محلی هستند، در مواجهه با شوک‌های اقتصادی مانند رکود یا بحران‌های جهانی، انعطاف‌ و تاب آوری بیشتری دارند .
بعنوان مثال مطالعات نشان داده است که جوامع روستایی اغلب سطح بالاتری از عوامل تاب آوری اقتصادی را نسبت به جوامع شهری نشان می‌دهند، که این امر احتمالاً به دلیل شبکه‌های اجتماعی محکم‌تر و وابستگی کمتر به بازارهای جهانی است .

رکن چهارم از ارکان تاب آوری محله محور میتواند حکمرانی مؤثر و مشارکت شهروندان باشد.
حکمرانی محلی (Local Governance) و مشارکت فعال شهروندان در تصمیم‌گیری‌ها، رکن چهارم تاب آوری محله را تشکیل می‌دهد.
برنامه های استراتژیک تاب آوری ، بر حکمرانی مشارکتی (Participatory Governance) تأکید دارند که در آن ساکنان به‌عنوان ذینفعان اصلی در فرآیندهای برنامه‌ریزی و اجرا مشارکت دارند.
برنامه راهبردی " باهم قوی تر هستیم " (Stronger Together) توسط Multicultural NSW، تاب آوری جامعه را به‌عنوان یکی از پنج ستون راهبردی خود در نظر گرفته است . این رویکرد  اطمینان حاصل می‌کند که راه‌حل‌ها به‌طور مؤثر با نیازهای واقعی جامعه تطبیق یافته‌ و از اعماق محلاتوبا مشارکت خودایشان ارایه شده اند..


سلامت و رفاه (Health & Well-Being) به‌عنوان پنجمین رکن اساسی تاب آوری محله، شامل مداخلات مبتنی بر جامعه برای بهبود سلامت فیزیکی و روانی ساکنان است.

تاب آوری محله بر مداخلات جامعه‌ محلی و مراکز سلامت اجتماعی تحتامر سازمانهای متولی  تأکید دارد.
این مداخلات می‌توانند شامل برنامه‌های ترویج سلامت، خدمات روانشناختی  و سیستم‌های حمایت اجتماعی برای گروه‌های آسیب‌پذیر باشند.
چرا که توجه به سلامت روان در شرایط بحران، به کاهش اثرات منفی بلندمدت روانی کمک می‌کند. ایجاد گروهای همتا و  شبکه‌های پشتیبانی همسان (Peer Support Networks) و آموزش افراد کلیدی در محله برای شناسایی و پاسخ به نیازهای سلامت روان، از راهکارهای مؤثر در این حوزه است.

آمادگی (Preparedness) و توانایی پاسخ‌گویی سریع به بحران‌ها، رکن ششم تاب آوری محله محسوب می‌شود.
این رکن شامل برنامه‌ریزی پیش از بحران، آموزش ساکنان و ایجاد سیستم‌های اطلاع‌رسانی مؤثر است.
عواملی مانند رهبری محلی، آمادگی، احساس تعلق مکانی، اعتماد اجتماعی و توانایی جمعی، ابعاد اصلی تاب آوری جامعه را تشکیل می‌دهند .
در محله‌های تاب‌آور، ساکنان از طریق برگزاری مانور و تمرینات شبیه سازی شده و یا آموزش‌های منظم و مستمر، برای پاسخ به انواع بحران‌آماده می‌شوند.


عوامل تقویت‌کننده تاب آوری محله

عوامل متعددی وجود دارند که می‌توانند تاب آوری محله را تقویت کنند.
اولین عامل، دانش محلی (Local Wisdom) است که در قالب سه رکن اصلی کاهش خطر بلایا (DRR)، سازگاری با تغییرات آب‌وهوایی (CCA) و مدیریت پاسخ‌های اضطراری (EMR) تعریف می‌شود . این دانش‌های سنتی و محلی، اغلب راه‌حل‌های مؤثری برای مقابله با بحران‌های خاص منطقه‌ای ارائه می‌دهند.
دومین عامل، مسئولیت‌پذیری محیطی (Environmental Responsibility) است که از طریق مدیریت پایدار منابع طبیعی و کاهش اثرات زیست‌محیطی، پایه‌های تاب آوری بلندمدت را تقویت می‌کند .
سومین عامل، فناوری‌های نوین است که از طریق ایجاد سیستم‌های اطلاعاتی پیشرفته و ابزارهای مشارکت دیجیتال، امکان پاسخ‌گویی سریع‌تر و دقیق‌تر را فراهم می‌آورند. چهارمین عامل، سرمایه‌گذاری در آموزش و توسعه مهارت‌هاست که افراد را برای ایفای نقش‌های مختلف در شرایط بحران آماده می‌کند.
تاب آوری محله نیازمند ترکیبی هماهنگ از ارکان مختلف است. برای دستیابی به این سطح از تاب آوری، لازم است رویکردهای یکپارچه‌ای اتخاذ شود که در آن تمام ارکان تاب آوری محله به‌صورت هماهنگ عمل کنند.