نقش مددکاران اجتماعی در اجتماعی شدن مبارزه با موادمخدر

مجتبی دشتی

در طوفان بحران مواد مخدر و روند نگران‌کننده عادی‌سازی مصرف در لایه‌های مختلف جامعه، نقش مددکاران اجتماعی به‌عنوان نیروهای موثر، چندبعدی و حیاتی ظاهر می‌شود.
این متخصصان، با تلفیق دانش علوم انسانی، مهارت‌های ارتباطی و نگرش کل‌نگر به "فرد-خانواده-جامعه"، نه‌تنها به درمان معتادان می‌پردازند، بلکه علیه ریشه‌های گسترش اعتیاد در بستر اجتماعی مبارزه می‌کنند.
اغلب اوقات نقش مددکاران اجتماعی فراتر از مداخله فردی است؛ آن‌ها معماران تغییرات اجتماعی، تسهیل‌گران دسترسی به خدمات، و مدافعان حقوق محرومان هستند.
درک این نقش چندوجهی، کلید طراحی استراتژی‌های مؤثر ملی است.

نقش مددکاران اجتماعی با ارزیابی روانی-اجتماعی عمیق آغاز می‌شود.

آن‌ها صرفاً به الگوی مصرف توجه نمی‌کنند، بلکه به کاوش در ریشه‌ها می‌پردازند: ترومای کودکی، فقر مزمن، اختلالات روانی درمان‌نشده، طرد خانوادگی، یا ضعف مهارت‌های مقابله‌ای. این ارزیابی، پایه طراحی مداخلات شخصی‌سازی‌شده است. کلید موفقیت آن‌ها در ایجاد رابطه مبتنی بر اعتماد و همدلی غیرقضاوتی است. مددکاران اجتماعی فضای امنی می‌سازند تا افراد بدون ترس از انگ، دردهای خود را بیان کنند. این اعتماد، سنگ‌بنای هرگونه تغییر است و مستقیماً با کاهش انزوا – یکی از عوامل اجتماعی شدن اعتیاد – مقابله می‌کند.

مددکاران اجتماعی به‌عنوان خط مقدم پیشگیری اولیه از اعتیاد، نقش محوری در مقابله مستقیم با  عادی‌سازی مصرف مواد در جامعه ایفا می‌کنند. آن‌ها با طراحی و اجرای برنامه‌های هدفمند در محیط‌های کلیدی زندگی افراد مانند مدارس، محله‌ها و محیط‌های کار، به‌صورت سیستماتیک به کاهش جذابیت و دسترسی به مواد مخدر می‌پردازند.
این اقدامات شامل ارائه آگاهی واقع‌بینانه از عواقب مصرف مواد است آنها با تقویت مهارت‌های زندگی اساسی (حل مسئله، تصمیم‌گیری، مقابله با استرس، مقاومت در برابر فشار همسالان) در نوجوانان، توانایی آن‌ها را برای مواجهه سالم با چالش‌ها افزایش می‌دهند.
مددکاران عوامل محافظت‌کننده در برابر اعتیاد را تقویت می‌نمایند؛ این شامل ایجاد و تحکیم پیوند مثبت افراد با نهادهایی مانند مدرسه، خانواده و جامعه، و نیز توسعه و در دسترس قرار دادن فعالیت‌های جایگزین معنادار (فرهنگی، ورزشی، هنری، شغلی) برای پرکردن اوقات فراغت و تأمین حس تعلق و موفقیت است. افزون بر این، آن‌ها به‌طور فعال گروه‌های پرخطر (مانند کودکان کار، بی‌سرپناهان، جوانان محلات محروم) را شناسایی کرده و با ارائه حمایت‌های روانی-اجتماعی، آموزشی و رفاهی هدفمند، عوامل آسیب‌زای پیش‌روی آن‌ها را کاهش می‌دهند.
مجموعه این مداخلات مبتنی بر شواهد و جامعه‌نگر، به‌طور همزمان تاب‌آوری فردی و اجتماعی را ارتقا می‌بخشد و فرهنگ مصرف را از طریق جایگزینی هنجارهای سالم و حمایتی، در هسته اجتماعات خنثی می‌کند و بستری برای جامعه‌ای مقاوم در برابر گسترش اعتیاد فراهم می‌سازد.


تسهیل دسترسی به درمان و کاهش موانع ساختاری  
بسیاری از گرفتاران چرخه اعتیاد، به‌دلیل انگ اجتماعی، فقر، یا بی‌اطلاعی، قادر به دسترسی به خدمات نیستند.
نقش مددکاران اجتماعی به‌عنوان تسهیل‌گر و هماهنگ‌کننده در اینجا حیاتی می‌شود. آن‌ها با دانش دقیق از منابع (مراکز ترک، پزشکان، برنامه‌های کاهش آسیب، حمایت‌های مالی)، فرد را به مناسب‌ترین خدمات متصل می‌کنند. مهم‌تر آنکه به‌طور فعال موانع را برطرف می‌نمایند: پیگیری وام‌های درمانی، همراهی در مراکز درمانی، یا مذاکره با خانواده. این اقدامات، شکاف بین نیاز و خدمت را می‌پوشاند و احتمال تداوم درمان را افزایش می‌دهد

ترک فیزیکی تنها آغاز راه است.
نقش مددکاران اجتماعی در توانمندسازی، محور پیشگیری از عود و اجتماعی شدن اعتیاد است.
آن‌ها با آموزش مهارت‌های زندگی (مقابله با استرس، حل تعارض، جرئت‌ورزی)، به افراد کمک می‌کنند تا بدون اتکا به مواد، با چالش‌ها روبرو شوند.
در سطح خانواده، مددکاران به‌عنوان مشاور و میانجی عمل می‌کنند: آموزش درباره ماهیت بیماری اعتیاد، کمک به تعیین مرزهای سالم، و تقویت سیستم حمایتی خانواده. خانواده‌های توانمند، نه‌تنها از عود پیشگیری می‌کنند، بلکه الگوهای مقاومت در برابر اجتماعی شدن اعتیاد برای نسل بعد می‌شوند.

نقش مددکاران اجتماعی در پیشگیری اولیه، مستقیماً با اجتماعی شدن اعتیاد مقابله می‌کند. آن‌ها با طراحی و اجرای برنامه‌ها در مدارس، محلات و محیط‌های کار:  
-آگاهی واقع‌بینانه (نه ترس‌محور) از عواقب مواد ارائه می‌دهند.  
- مهارت‌های زندگی را در نوجوانان تقویت می‌کنند.  
- عوامل محافظت‌کننده (پیوند با مدرسه، فعالیت‌های جایگزین) را تقویت می‌نمایند.  
- گروه‌های پرخطر (کودکان کار، بی‌سرپناهان) را شناسایی و حمایت می‌کنند.  
این اقدامات، تاب‌آوری جامعه را افزایش داده و نفوذ فرهنگ مصرف را خنثی می‌کند.

کاهش آسیب (Harm Reduction): رویکردی عقلانی و انسانی  
در مواجهه با واقعیت مصرف فعال، نقش مددکاران اجتماعی در برنامه‌های کاهش آسیب اساسی است. آن‌ها با ارائه خدمات مبتنی بر شواهد:  
- توزیع سرنگ تمیز (پیشگیری از ایدز/هپاتیت).  
- اجرای برنامه‌های متادون (کاهش جرم و آسیب‌های سلامت).  
- ایجاد مراکز جامع کاهش آسیب (DIC) به‌عنوان پایگاه اعتمادسازی.  
- ارائه مشاوره سیار در نقاط پرخطر.  
این خدمات نه‌تنها سلامت عمومی را حفظ می‌کند، بلکه پل ارتباطی برای ورود معتادان به فرآیند درمان بلندمدت است و از حاشیه‌نشینی بیشتر آن‌ها – که به اجتماعی شدن اعتیاد دامن می‌زند – جلوگیری می‌کند.

نقش مددکاران اجتماعی در نبرد پیچیده با مواد مخدر و اجتماعی شدن آن، نقشی تحول‌آفرین و غیرقابل جایگزین است.
آن‌ها پلی بین فرد آسیب‌دیده و منابع جامعه، تسهیل‌گر درمان، توانمندساز خانواده‌ها، طراح برنامه‌های پیشگیرانه، و مدافع عدالت اجتماعی هستند. رویکرد انسانی و کل‌نگر آن‌ها، تنها راه نفوذ به لایه‌های پنهان این بحران است. بدون سرمایه‌گذاری بر گسترش و توانمندسازی این حرفه، هر استراتژی مبارزه با مواد مخدر محکوم به شکست در برابر ابعاد روانی-اجتماعی آن است. تقویت نقش مددکاران اجتماعی، سرمایه‌گذاری برای جامعه‌ای سالم‌تر و تاب‌آور است.