سلامت روان و تاب‌آوری کودکان در جنگ

در بحبوحه ویرانی‌های جنگ، کودکان به‌عنوان آسیب‌پذیرترین قشر جامعه، بار سنگین روانی و عاطفی را تحمل می‌کنند.
حفظ سلامت روان و تقویت تاب‌آوری کودکان در این شرایط، نه‌تنها یک ضرورت انسانی، بلکه سرمایه‌گذاری برای آینده‌ای صلح‌آمیز است.
نخستین گام تاب آوری و سلامت روان ، ایجاد حس امنیت و پناهگاه است.
این به معنای تأمین نیازهای اولیه (غذا، آب، پناهگاه، مراقبت‌های پزشکی) و تا حد امکان ایجاد فضاهای امن فیزیکی و روانی است؛ مکان‌هایی مثل مدارس موقت، مراکز بازی کودک‌محور یا حتی گوشه‌ای آرام در پناهگاه‌ها که کودکان بتوانند از ترس دائمی فاصله بگیرند.
احساس امنیت  اساس رشد تاب‌آوری کودکان است.

ثانیاً، حفظ روال عادی زندگی تا حد امکان، لنگر ثبات‌بخشی در دریای آشوب جنگ است.
ادامه تحصیل، حتی به‌شکل غیررسمی در پناهگاه‌ها یا چادرها، نه‌تنها به کودکان حس هدفمندی و آینده‌نگر می‌دهد، بلکه ذهن آن‌ها را از ترس‌ها منحرف می‌کند.
بازی، به‌عنوان زبان جهانی کودکان، نقشی درمانی و حیاتی دارد.
فعالیت‌های خلاقانه مانند نقاشی، موسیقی، داستان‌گویی و ورزش، به کودکان اجازه می‌دهد هیجانات سرکوب‌شده، ترس‌ها و تجربیات دردناک خود را به‌شکلی ایمن و غیرکلامی ابراز و پردازش کنند. این فرآیند، تاب‌آوری کودکان را مستحکم می‌سازد.

سوم، تشویق به بیان هیجانات و ارائه حمایت روانی-اجتماعی حرفه‌ای و غیرحرفه‌ای ضروری است.
کودکان نیاز دارند احساسات خود (ترس، خشم، غم، سردرگمی) را در فضایی امن و بدون قضاوت بیان کنند.
حضور مددکاران اجتماعی، روانشناسان و مشاوران آموزش‌دیده که در مداخلات روانی در بحران (PFA) و درمان‌های مبتنی بر شواهد (مثل درمان شناختی-رفتاری - CBT برای تروما) تخصص دارند، حیاتی است.
آموزش مراقبان اصلی (والدین، معلمان، مددکاران) برای شنیدن فعال، تأیید احساسات کودک و پاسخگویی حمایتی، توانایی آن‌ها را در تقویت تاب‌آوری کودکان افزایش می‌دهد.
کودکان باید بدانند احساساتشان طبیعی است و آن‌ها تنها نیستند.

چهارم، تقویت شبکه‌های حمایتی و نقش الگوسازی بزرگسالان کلیدی است.
ارتباطات مثبت با خانواده، دوستان و جامعه، سپر محافظتی قدرتمندی ایجاد می‌کند.
تلاش برای حفظ پیوندهای خانوادگی و تسهیل ارتباطات ایمن (مثلاً از طریق خطوط تلفنی ویژه) مهم است.
بزرگسالان با مدیریت هیجانات خود (حتی در سختی)، نشان‌دادن امیدواری واقع‌بینانه و رفتارهای سازگارانه (مثل حل مسئله، کمک‌رسانی به دیگران)، الگوهای قدرتمندی از تاب‌آوری کودکان را ارائه می‌دهند.
مشارکت دادن کودکان در فعالیت‌های معنادار و متناسب با سن (مثل کمک در آشپزی، مراقبت از خواهر و برادر کوچک‌تر، فعالیت‌های هنری برای جامعه) به آن‌ها حس کنترل، کفایت و تعلق می‌بخشد که عناصر حیاتی تاب‌آوری هستند.

وظایف رسانه‌ها در قبال سلامت روان و تاب‌آوری کودکان جنگ:

رسانه‌ها در این بحران، مسئولیتی اخلاقی سنگین بر دوش دارند:
1. پرهیز از بازنمایی‌های آسیب‌زا: خودداری از پخش تصاویر گرافیک خشونت، اجساد یا صحنه‌های رنج شدید کودکان که می‌تواند سبب بازتجربه ترومای تماشاگران (به‌خصوص کودکان) یا عادی‌سازی خشونت شود. رعایت اصل "عدم آسیب" (Do No Harm) اولویت دارد.
2.  تمرکز بر روایت‌های انسانی و امیدبخش: برجسته‌سازی داستان‌های بقا، همبستگی، کمک‌رسانی و تلاش‌های بشردوستانه. نشان‌دادن کودکان در حال بازی، یادگیری یا دریافت حمایت، امید و حس امکان‌پذیری را تقویت می‌کند.
3. ارائه اطلاعات مفید و دقیق: اطلاع‌رسانی شفاف درباره دسترسی به خدمات حمایتی (پناهگاه‌ها، مراکز درمانی، توزیع غذا، حمایت روانی)، خط‌مشی‌های امنیتی و اخبار مربوط به کودکان، به خانواده‌ها کمک می‌کند تصمیمات آگاهانه بگیرند.
4.آموزش غیرمستقیم تاب‌آوری: تولید و پخش برنامه‌ها، انیمیشن‌ها یا بخش‌های ویژه برای کودکان که با زبان مناسب سن، مهارت‌های مقابله‌ای (تنفس عمیق، شناسایی احساسات، اهمیت بازی و بیان هنری)، داستان‌های نمادین درباره غلبه بر ترس و حفظ امید را آموزش دهد.
5.  حساس‌سازی و حمایت‌طلبی: افشای نقض حقوق کودکان در جنگ، مستندسازی تاثیرات روانی درگیری‌ها و دعوت از جامعه جهانی و نهادها برای اقدام فوری و اختصاص منابع به حمایت روانی-اجتماعی ویژه کودکان. رسانه‌ها می‌توانند صدای کودکان باشند.
6. رعایت اصول اخلاقی در مصاحبه با کودکان: اخذ رضایت آگاهانه از والدین/سرپرست، تضمین ایمنی و رفاه کودک قبل، حین و بعد از مصاحبه، احترام به حریم خصوصی و پرهیز از بهره‌کشی عاطفی. کودک نباید صرفاً ابژه داستان‌سرایی رسانه‌ای باشد.

تقویت تاب‌آوری کودکان در جنگ به معنای نادیده گرفتن رنج وحشتناک آن‌ها نیست، بلکه به معنای شناسایی و پرورش ظرفیت ذاتی آن‌ها برای التیام، سازگاری و رشد حتی در سخت‌ترین شرایط است. این امر مستلزم تعهد جمعی جامعه بین‌المللی، دولت‌ها، سازمان‌های بشردوستانه، رسانه‌ها و هر فرد است تا فضایی ایجاد کنند که در آن کودکان، علیرغم تاریکی جنگ، بتوانند جرقه‌های امید، شایستگی و انسانیّت خود را حفظ کنند و به آینده‌ای صلح‌آمیزتر امید داشته باشند.
سرمایه‌گذاری برای سلامت روان کودکان امروز، تضمین‌کننده آسایش و صلح پایدار فرداست.

شایان توجه اینکه گروه مترجمین ونویسندگان رسانه تخصصی تاب‌آوری ایران (resiliency.ir)  که در سال ۱۳۹۴ با هدف ارتقاء دانش و فرهنگ تاب‌آوری تأسیس شد.
تاکنون حدود 40 کتاب در زمینه تاب آوری و مولفه های مختلف آنترجمه و منتشر کرده اند.

رسانه و آدرس اصلی تاب آوری کشور، به عنوان خانه تاب آوری ایران و به آدرس اینترنتی www.resiliency.ir فعالیت می‌کند وتوسط دکترمحمدرضا مقدسی تاسیس شده است.