زنانه شدن چهره مهاجرت
چرا زنان مهاجرت می کنند؟
زنان به کدام کشورها می روند؟
در گذشته زن به عنوان فرد وابسته به مرد مهاجرت می کرد؛ در حالی که اکنون بسیاری از زنان مجرد یا زنان با کودکان خود مهاجرت می کنند.
در گذشته زن به عنوان فرد وابسته به مرد مهاجرت می کرد؛ در حالی که اکنون بسیاری از زنان مجرد یا زنان با کودکان خود مهاجرت می کنند.

آمار نشان می دهد در سال2021 بالغ بر 52درصد اقامت های دائم صادرشده برای ایرانیان در کانادا، 45درصد در فنلاند و 49درصد در استرالیا مربوط به زنان بوده است.
مهاجرت زنان در سال های اخیر افزایش یافته است.
بر اساس گفته های مدیر رصدخانه مهاجرتی ایران سالنامه مهاجرتی برای نخستین بار آماری بر مبنای تفکیک جنسیتی ارائه داده است. این آمار نشان می دهد در سال2021 بالغ بر 52درصد اقامت های دائم صادرشده برای ایرانیان در کانادا، 45درصد در فنلاند و 49درصد در استرالیا مربوط به زنان بوده است. مهاجرت زنان در سال های اخیر افزایش یافته است.
فاطمه علی اصغر :چندی پیش بالاخره پس از مدت ها پیگیری، گره از یک پرونده پیچیده مفقودی باز شد. دختر شیرازی یک روز زمستانی برای یافتن زندگی بهتر از خانه خارج شد و دیگر هرگز برنگشت و به هیچ مقصدی هم نرسید. سرانجام خانواده اش از این بی خبری به تنگ آمده و نگران از چندین طریق وضعیت او را پیگیری کردند. یکی از این مراکز، مراجعه به دفتر جست وجو و بازپیوندی خانواده هلال احمر بود. بررسی کارشناسان این دفتر آغاز شد. بر اساس آخرین گفت وگوها، این دفتر از طریق شبکه ارتباطی کمیته بین المللی صلیب سرخ از پلیس یکی از کشورها در مسیر اروپا این پرونده را به جریان می اندازد. سرانجام پس از مدت ها جست وجو آنها خبر تکان دهنده ای دریافت می کنند: «این دختر هنگام مهاجرت غیرقانونی در آب های اقیانوس غرق شده است.»
روزنامه «دنیای اقتصاد» تلاش می کند با مادر این دختر صحبت کند. مادر دختر در حالی که بسیار منقلب است، می گوید: «دخترم غرق شد و برای همیشه از پیشم رفت. دیگر هیچ چیز برایم مهم نیست.» صحبت کردن درباره ابعاد و دلایل مهاجرت دخترش او را به شدت آشفته می کند. براساس آخرین رصدها از مرکز جست وجو و بازپیوندی خانواده هلال احمر، آمار اعلام گم شدگی زنانی که اقدام به مهاجرت کرده اند، افزایش یافته است. هر چند هنوز بسیاری از خانواده ها به دلیل مسائل فرهنگی و سنتی حاضر نیستند آماری از مهاجرت غیرقانونی دخترانشان بدهند.

آناهید سیفی، استادیار حقوق بین الملل و گروه مطالعات زنان و خانواده دانشگاه علامه طباطبایی که در زمینه مهاجرت تحقیقات بسیاری کرده به «دنیای اقتصاد» می گوید: «تا امروز آمار جامعی از جنسیت و کیفیت مهاجرت زنان نداریم. چراکه بسیاری از مهاجرت های اخیر به صورت غیرقانونی انجام می شود. با این حال به صورت کلی می توانیم بگوییم که آمار مهاجرت زنان در ایران افزایش یافته است.» بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران به «دنیای اقتصاد» می گوید: «در سال2021 برای نخستین بار تفکیک جنسیتی در آمارهای ارائه شده از کشورهای مهاجرپذیر اعلام شده است.» این آمار نشان می دهد 52درصد از اقامت های دائم صادرشده برای ایرانیان در کانادا، 45درصد از اقامت های دائم به فنلاند و 49درصد به استرالیا مربوط به زنان بوده است.

براساس یک تحقیق با عنوان «تحلیل تجربه زیسته زنان از مهاجرت» بیشتر زنان مهاجرت کرده ایران به کانادا تحصیل کرده هستند و حداقل مدرک کارشناسی ارشد دارند. براساس آخرین آمار پایگاه داده یونسکو در سپتامبر 2023، جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور، برای هشتمین سال متوالی روند افزایشی داشته است. رتبه دانشجوفرستی ایران در سال 2019، از رتبه 19 دنیا به رتبه 17 در سال 2020 افزایش یافته است و در سال 2021، رتبه هفدهم دانشجوفرستی کشور ثابت مانده است. نرخ رشد دانشجویان ایرانی خارج از کشور در بازه 2012 تا 2019 پایین تر از نرخ رشد دانشجویان بین المللی در دنیا بوده است، اما در بازه زمانی 2020 تا 2021 این نرخ برای کشور ایران بالاتر از نرخ جهانی بوده است.

بر اساس همین گزارش، ایران رتبه اول مهاجرفرستی براساس نرخ رشد مهاجر جدید را ثبت کرده است.
مقصود فراستخواه، عضو هیات علمی موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی هم چندی پیش اعلام کرده بود، 2 میلیون نخبه ایرانی مهاجر هستند و 60 درصد جوانان میل به مهاجرت دارند. اگر چه این آمار بر اساس تفکیک جنسیت اعلام نشده، اما مشاهدات و پیگیری های «دنیای اقتصاد» نشان می دهد که در این روند، مهاجرت زنان هم افزایش یافته است. چندی پیش بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران اعلام کرد: «هر زمان که شرایط اقتصادی و اجتماعی بهتر شود، ما شاهد کاهش خروج ایرانیان از کشور هستیم و برعکس وقتی فشارهای اقتصادی بیشتر می شود ما می بینیم که مهاجرت روند صعودی می گیرد.» او درباره اینکه زنان یا مردان بیشتر تمایل به مهاجرت از ایران دارند معتقد است، جمعیت بالقوه برای مهاجرت همان فارغ التحصیلان بیکار دانشگاهی هستند، ازآنجا که سهم زنان از این جمعیت بیشتر است می توان حدس زد آنها تمایل بیشتری برای مهاجرت کردن دارند. رابطه جنسیت و مهاجرت پیچیده است. رصد کارشناسان و محققان در چند دهه گذشته نشان می دهد که الگوی مهاجرت زنان در ایران تغییر زیادی داشته است. آناهید سیفی به «دنیای اقتصاد» می گوید: «در گذشته مهاجرت زنان وابستگی شدیدی به مهاجرت مردان داشت. چراکه محققان ثابت کرده اند، در جوامع مردسالار، تعداد مهاجران زن کمتر است و در مقابل در کشورهایی که زنان استقلال بیشتری دارند، آمار مهاجرتشان بیشتر است.» اگرچه تا کنون مطالعات کمی در این زمینه شده، اما مساله این است که مهاجرت فرآیندی جنسیتی است، زیرا دلایل مسیرها، الگوها و پیامدهای مهاجرت برای مردان و زنان متفاوت است.

بر اساس یافته های این استادیار حقوق بین الملل دانشگاه علامه، از نظر تاریخی تصور بر این است که زنان برای ازدواج یا الحاق به خانواده مهاجرت می کنند.
بیشتر زنانی که به آمریکا مهاجرت می کنند، به منظور پیوستن به همسرانشان است.
در گذشته زن به عنوان فرد وابسته به مرد مهاجرت می کرد؛ در حالی که اکنون بسیاری از زنان مجرد یا زنان با کودکان خود مهاجرت می کنند. در دهه های اخیر تعداد مهاجران زن به طور قابل توجهی در پاسخ به تغییر بازار کار به خصوص تقاضای گسترده برای کار ارزان زنان به دنبال رشد تقاضا جهت به کارگیری زنان از کشورهای فقیر در بخش های مراقبت در کشورهای توسعه یافته در سطح جهان افزایش یافته است. «دنیای اقتصاد» این روند را با چند مصاحبه پیگیری کرده است.
بسیاری از زنانی که پس از مهاجرت بزرگ اوایل دهه 60، از ایران رفته اند، همراه همسرانشان یا ازدواج در خارج از کشور بوده است.
یکی از این زنان که در دهه 70 از ایران به استرالیا مهاجرت کرده به «دنیای اقتصاد» می گوید: «من حدود سال 1372 طلاق گرفتم و سه تا بچه داشتم. با اینکه معلم بودم و در اینجا حقوق داشتم، اما احساس می کردم باید به خارج بروم. برخی محدودیت های اقتصادی و روانی در واقع مرا وادار به این مهاجرت کرد.»
او پس از ازدواج صوری از ایران خارج شده و به استرالیا می رود، او می گوید: «مهاجرت در آن زمان هم روند بسیار دشواری بود. من بسیاری از راه ها را بررسی کردم، اما در آن زمان بهترین راه ازدواج صوری بود. هر چند این روند بسیار آسیب زننده است، اما من راه دیگری نداشتم. به خصوص پس از اینکه ازدواج صوری انجام دادم و طرف حاضر به طلاق دادنم نمی شد، اما من آن قدر به دادگاه رفتم و پیگیری کردم که توانستم در استرالیا ماندگار شوم و اکنون قریب 30سال است که اینجا زندگی می کنم. دیگر سه فرزندم بزرگ شده اند و از خدمات رایگان درمان و بازنشستگی بهره می برم.» با این حال گفت وگو با بیش از 10 زن که به تازگی مهاجرت کرده اند، به یافته های تحقیقاتی که تا اکنون انجام شده، صحه می گذارد. در حال حاضر مهاجرت زنان تحصیل کرده و مستقل از ایران افزایش یافته است.
رصد چندین مهاجرت اخیر گویای این است که این مهاجرت ها بیشتر برای رسیدن به زندگی بهتر و رهایی از برخی محرومیت ها بوده است. طاهره یکی از دانش آموختگان دانشگاه تهران که چندی پیش از ایران مهاجرت کرده، به «دنیای اقتصاد» می گوید: «آینده ای در ایران برای خودم متصور نبودم، چراکه بیشتر فرصت های بالای شغلی برای مردان است و من اگر تمام تلاشم را هم می کردم بدون پارتی بازی و داشتن رابطه به لایه های بالای مدیریتی نمی رسیدم. از سوی دیگر بحث های اجتماعی هم مطرح بود. همه اینها با هم باعث شد که درخواست ادامه تحصیل به یکی از دانشگاه های آمریکا بدهم که خوشبختانه با استقبال این دانشگاه روبه رو شد و توانستم بورسیه هم دریافت کنم.» یکی از مباحثی که بسیار کمتر بررسی شده، عوامل مهاجرت زنان است.
آناهید سیفی، استادیار دانشگاه علامه طباطبایی به «دنیای اقتصاد» می گوید: «دلایل مهاجرت زنان مختلف است. از مسائل اقتصادی بگیر تا دغدغه های فرهنگی و اجتماعی.» بررسی مهاجرت زنان و مردان به صورت کلی نشان می دهد که مسائل اقتصادی همچنان دلیل اصلی مهاجرت به شمار می آید و سپس مسائل دیگری شامل عوامل فردی، محرومیت فرهنگی و اجتماعی. با این حال یافته های این استادیار نشان می دهد: «مردان عمدتا با انگیزه های اقتصادی دست به مهاجرت می زنند، اما زنان بیشتر به دلایل اجتماعی و فرهنگی مهاجرت می کنند.

مهاجرت زنان می تواند یک راه حل برای فرار از محدودیت ها و کمبودهای تحمیل شده خانوادگی و اجتماعی در جوامع مبدا باشد و نیز امکان اشتغال در کارهایی که به طور اجتماعی در جامعه مبدا محدودیت داشته را فراهم کند.»
بنا به نتایج تحقیقات این استادیار؛ «برخی تابوهای اجتماعی ممکن است زنان و دختران را به مهاجرت سوق دهد. زنان به احتمال زیاد به کشورهایی مهاجرت می کنند که نسبت به کشورشان نهادهای اجتماعی مناسب تری داشته باشد و دارای فرصت های اقتصادی بیشتری برای آنان باشد.
هنجارهای جنسیتی و تقسیم کار در بازار کار یک عامل کلیدی در اشتغال است.» مشاهدات نشان می دهد که زنان مهاجر، مهاجرت را یک پروسه به سوی رهایی و توانمندسازی می دانند. زنانه شدن مهاجرت به تغییرات اجتماعی و اقتصادی در کشورهای مبدا و بازار کار کشور مقصد مرتبط است.
مهاجرت به عنوان یک استراتژی برای بهره وری از فرصت های اقتصادی در خارج از کشور به منظور به حداکثر رساندن درآمد خانواده و برای محافظت ازآن در برابر شوک های اقتصادی دیده می شود. با زنانه شدن مهاجرت، زنان به طور فزاینده با یا بدون شوهران خود مهاجرت می کنند.
این تحقیق همچنین نشان می دهد: «برای بسیاری، مهاجرت فرصتی برای تحقق کامل حقوق انسانی خود است؛ این کار می تواند فرصت های تحصیلی و شغلی را ارائه دهد که منجر به زندگی قدرتمندتر برای آنها شود. مهاجرت همچنین می تواند به زنان و دختران اجازه دهد تا خود را از برخی موانع که گاه پتانسیل های انسانی آنها را مختل می کند، رها کنند. زنان تمایل دارند به کشورهایی مهاجرت کنند که بتوانند از حقوق بیشتری برخوردار شوند.
زنان مهاجر جهان به عنوان نیمی از جمعیت مهاجران بین المللی، سعی دارند در ورای اهداف کوچشان با احقاق حقوق خود تحقق رویاهایشان را ببینند.» هر چند هنوز هم نیاز به تحقیقات بیشتری برای رسیدن به درک نقش زنان در مهاجرت است که در ایران تا کنون بسیار محدود به آن پرداخته شده است.

بر اساس یکی از تحقیقات انجام شده، در سال 2015 تعداد کل مهاجران بین المللی به 224 میلیون رسیده که 173 میلیون در سال 2000 بوده است. تقریبا نیمی از مهاجران بین المللی در سال 2015 را زنان تشکیل داده اند. از سال 2000 تا سال 2015 مهاجرت زنان و دختران به کشورهای در حال توسعه افزایش یافته است. نسبت مهاجران زنان به اروپا، آمریکای لاتین و کارائیب، شمال آمریکا و اقیانوسیه افزایش یافته و همین تناسب به آفریقا و آسیا کاهش یافته است. بنا بر این گزارش، پناهندگان در حدود 8 درصد از تعداد کل مهاجران بین المللی بوده اند که 47درصد از پناهندگان دختران و زنان بوده اند.

بر اساس آمار سازمان ملل، چهار کشور آلمان، سوئد، هلند و فرانسه در اتحادیه اروپا در حال حاضر میزبان بیشترین تعداد مهاجر متولد ایران هستند.
براساس این آمار در سال 2020، آلمان با 152 هزار و 590 مهاجر متولد ایران در جایگاه نخست قرار دارد. همچنین در سال 2020 بیشترین درخواست ویزای ثبت شده و همچنین تعداد ویزای شینگن صادر شده برای ایرانیان در اروپا، متعلق به کشورهای آلمان، فرانسه و ایتالیا بوده است. بنابراین آلمان نخستین مقصد ایرانی ها برای مهاجرت به اروپاست. انگلستان دومین مقصد مهاجرت ایرانی ها در خارج از اتحادیه اروپا است و در حال حاضر حدود 83 هزار و 531نفر ایرانی در این کشور زندگی می کنند. همچنین استرالیا همواره یکی از مقصدهای اصلی مهاجرت ایرانی ها در همه انواع مهاجرت از جمله مهاجرت کاری بوده و تعداد کل جمعیت ایرانی ها در استرالیا در این سال ها روندی صعودی داشته است.
با وجود افزایش مهاجرت زنان در ایران ما با فقدان اطلاعات و داده ها به تفکیک جنسیت روبه رو هستیم. با این حال، دبیر مرکز مطالعات جمعیت با اشاره به کشورهایی که بیشترین مهاجر از ایران را به خود اختصاص داده اند، می گوید: «بیشترین مهاجران ایرانی که مقیم خارج از ایران هستند به ترتیب در کشورهای ایالات متحده، قطر، کانادا، کویت و آلمان ساکن هستند.» رویا که چندی پیش به آلمان مهاجرت کرد، می گوید: «من از طریق تحصیل در دانشگاه اقدام به مهاجرت کردم، اما وقتی به یکی از شهرهای دورافتاده آلمان آمدم و شغل مناسبی پیدا کردم تحصیل را رها کردم آنچه برای من مهم بود، رسیدن به آرامش بود. از سوی دیگر اینجا به حقوق زنان بسیار اهمیت می دهند.»