تاب آوری زنان
مریم خانمحمدی هزاوه
دانش آموخته دکتری جامعه شناسی

امروزه با گسترش انواع بحران ها و عواقب فزاینده آن ها، نیاز به تاب آور تر شدن جوامع، دولت ها و گروه های اجتماعی لازم و ضروری می باشد.
فجایع ناگوار همچون جنگ ها، بیماری های ویروسی، بلایای طبیعی و غیر طبیعی و بحران های اقتصادی، بدون شک برون دادهای جامعه شناختی زیان آور فراوانی خواهند داشت.
یکی از الزامات ضروری برای مواجهه با بحران ها و کاستن اثرات زیان آور آن ها، افزایش میزان تاب آوری افراد و گروه های اجتماعی و ارتقا آگاهی آنها در این زمینه می باشد.
افراد تاب آور می توانند مهارت ها و توانمندی های خود را در جهت غلبه بر چالش ها و بحران های زندگی به کار گیرند و پس از مواجهه با مشکلات دوبــاره خود را بــازیابی نمایند.
به عبارت دیگر تاب آوری توانایی افراد برای مدیریت سالم هیجانات خود می باشد و به این مسئله می پردازد که آنها علی رغم قرار گرفتن در معرض عوامل استرس زا، قادر خواهند بود توان اجتماعی خود را بهبود بخشند و بر مشکلات غلبه کنند و حتی به موفقیت برسند.
در این میان زنان در مقابله با چالش های زندگی و کاهش اثرات منفی آن ها نقش بسیار مهمی دارند چراکه هم مسئولیت پرورش و تربیت فرزندان را برعهده دارند و هم ایمنی و امنیت روانی را در محیط خانواده برقرار می نمایند و سلامت نسل فعلی و نسل آینده منوط به آگاهی و تلاش زنان می باشد.
به همین جهت آموزش و آگاهی در زمینه افزایش تاب آوری زنان از اهمیت بسیار بــالایی برخوردار است.
زنان تاب آور قادرند در مواجهه با بحران ها، عواطف و احساسات منفی خود را کنترل کنند، مقاومت بیشتری از خود نشان دهند و آسیب های بسیار کمتری را تجربه نمایند و خانواده و فرزندان خود را در سطح امنیت روانی بالاتری نگه دارند. براساس گزارش رئیس استراتژی کاهش بحران های سازمان ملل متحد، از دویست میلیون نفر که در هرسال از بحران ها آسیب می بینند، بیش از نیمی از آنان را زنان تشکیل می دهند.
بنابراین بهتـــرین برنامه ریزی های بازتوانی و بازسازی، آنهایی هستند که به سلامت و تاب آوری زنان توجه ویژه ای داشته باشند. تاب آوری عمومی به معنای چیرگی بر موقعیت های دشوار زندگی است که هر فردی در زندگی خود با آنها مواجه می گردد.
تاب آوری توانایی فطری برای رشد و توسعه فردی است و می تواند در شرایط مساعد و مطلوب اجتماعی از قوه به فعل درآید.
تاب آوری حقیقی زمانی آشکار می شود که افراد با دارایی و منابع محدود و آسیب پذیری بالا، آینده ای بسیار بهتر از آنچه که با توجه به شرایط در مقایسه با سایر افراد پیش بینی شده بود، از خود نشان می دهند. تاب آوری تلقیحی مقداری پیچیده تر است.
این مقوله حتی آسیب پذیری ها و مکانیزم های حفاظتی را منبع و منشاء تاب آوری افراد می داند و ظرفیت تغییر سختی ها به موقعیت ها و یا حداقل توان پیشگیری از اثرات مخرب بحران ها را فــراهم می آورد.
توانایی فرد در مواجهه با استرس بر پایه ی هر دو عامل منابع تطابقی فرد و تجربه زندگی او می باشد. مؤلفه تطابقی برتر و تجربیات زندگی بیشتر، موجب توانمندی فرد و نهایتا تطابق مؤثر خواهد شد.
بر اساس پژوهش های انجام شده، متغیرهای آموزش مهارت های زندگی، توانمندی جسمانی و سلامت روانی، امید به زندگی، رضایتمندی از زندگی،شفقت به خود، سبک دلبستگی، اعتقادات دینی، نگرش مثبت، حمایت اجتماعی و شوخ طبعی بر افزایش دامنه ی تاب آوری زنان بسیار موثر است.
۱-آموزش مهارت های زندگی:
آموزش مهارت های زندگی بر روی افزایش تاب آوری تاثیر مستقیم دارد. مهارت های زندگی، مهارت های اجتماعی-روانی هستند که به افراد کمک می کنند تا با نیازها و چالش های زندگی بهتر کنار آیند. در این زمینه یکی از معتبرترین مدل ها، مهارت های ده گانه ای است که سازمان بهداشت جهانی برای همه افراد پیشنهاد کرده است و می تواند در طراحی سیستم های آموزشی و برنامه ریزی های کلان دولت ها و جوامع مورد استفاده قرار گیرد.
این مهارت های ده گانه عبارت اند از:
مهارت حل مساله، مهارت تصمیم گیری، مهارت خود آگاهی، مهارت ارتباط مؤثر، مهارت همدلی، مهارت روابط بین فردی، مدیریت هیجان، مدیریت استرس، تفکر نقادانه و مهارت تفکر خلاق.
در این میان زنانی که این مهارت ها را به خوبی آموخته اند، زمانی که در زندگی با یک مسئله و موقعیت دشوار مواجه می شوند می توانند به بهترین شکل ممکن، مناسب ترین راه حل را بیابند و مسئله و موقعیت پیش آمده را به خوبی مدیریت کنند. این زنان می توانند کودکان خود را نیز به این مهارت ها مجهز نموده و توان اجتماعی فرزندان خود را بهبود بخشند و تاب آوری آن ها را افزایش دهند .
پرورش تاب آوری در کودکان نه تنها به آنها برای مقابله با دشواری های زندگی کمک می کند، بلکه مهارت ها و عاداتی را در آنها رشد می دهد که باعث می شود در آینده، انسان های موفق تری شوند و زمانی که با سختی ها و چالش های زندگی مواجـه می شوند به بهتر شکل ممکن بر آنها غلبه کنند.
۲-سلامت جسم و روان:
توجه به سلامت جسمانی و روانی زنان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. گاهی اوقات زنان به دلیل مسئولیت های گوناگون زندگی خانوادگی و شغلی، از سلامت جسم و روان خود غافل می شوند. در حالی که یکی از مهمترین مسئولیت های آنها در زندگی، مراقبت از سلامت جسم و روانشان می باشد چرا که توان مقابله با چالش های زندگی ارتباط تنگاتنگی با سلامت و نشاط آنها دارد.
جسم ضعیف و گاه بیمار، توان زیادی برای مقابله با فشارهای روحی و چالش های را زندگی ندارد.
تغذیه سالم، خواب کافی، ورزش مناسب، چکاب های منظم پزشکی و تفریحات مناسب از عوامل مهم مراقب از جسم می باشند.
جهت سالم نگه داشتن روان نیز لازم است زنان به عواطف و احساست خود توجه لازم را داشته باشند و آنها را جدی بگیرند و در صورت احساس نیاز حتما از یک متخصص توانمند کمک بگیرند.
چرا که استرس و افسردگی، تاب آوری آنان را در مقابله با چالش ها و بحران های زندگی به شدت کاهش می دهد.
۳-امید به زندگی:
به دلیل برخی ویژگی های اجتماعی و فرهنگی، زنان بیش از مردان در معرض تبعیض های گوناگون اجتماعی و فشارهای روانی قرار دارند.
براساس پژوهش های انجام شده، زنان بیشماری از مشکلاتی در زمینه امید به زندگی رنج می برند.
برخورداری از روحیه امیدوار ، سرزنده و شاداب تاثیر بسزایی در نحوه کارکرد و فعالیت زنان دارد. امید به زندگی، توانایی باور داشتن به آینده ای بهتر است و به توانایی طراحی گذرگاهی به سوی اهداف مطلوب، به رغم موانع موجود و انگیزه های لازم برای عبور از این گذرگاه اشاره دارد.
به عبارت دیگر امید به زندگی همانند یک نیروی انگیزشی است که فرد را به سوی اهداف مطلوبش هدایت می کند.
افرادی که از امید به زندگی بالایی برخوردارند در مواجهه با چالش ها و مشکلات زندگی تاب آوری بسیار بالاتری دارند.
۴-رضایتمندی از زندگی:
هر چقدر زنان رضایتمندی بالاتری از زندگی خود داشته باشند به همان نسبت میزان تاب آوری آن ها نیز افزایش می یابد. تاب آوری توانایی سازگاری موفقیت آمیز با وجود شرایط چالش برانگیز و تهدید کننده می باشد.
تاب آوری با در نظر داشتن توأم شرایط سخت و استرس زا و توانمندی ذاتی افراد برای سازگاری با آن شرایط و استقامت و رشد متعادل در شرایط استرس زا مطرح می شود. در واقع مفهوم تاب آوری راه حلی امیدبخش و رضایت بخش است.
عوامل استرس زا و چالش ها در زندگی امروز اجتناب ناپذیر و غیر قابل پیش بینی هستند اما افراد مختلف در چالش ها و شرایط دشوار، واکنش مشابه و یکسان از خود نشان نمی دهند. نتایج پژوهش ها نشان می دهد که افرادی که رضایتمندی بیشتری از زندگی خود دارند، در بحــران ها و چالش های زندگی، شرایط استرس زای کمتری را تجربه می کنند و تاب آوری بالاتری از خود نشان می دهند.
۵-شفقت به خود:
آموزش شفقت به خود با کاهش واکنش فرد نسبت به وقایع استرس زا و منفی، تاب آوری زنان را افزایش می دهد. افرادی که نسبت به خود شفقت دارند، واکنش های منفی ، استرس کمتر و پذیرش بالاتری نسبت به بحران های زندگی دارند. شفقت به خود، موجب می شود آگاهی نسبت به جنبه های هیجانی و جسمانی مانند احساس درد ناشی از شکست و تلاش برای حفظ آرامش افزایش یابد.
آموزش روش های شفقت به خود، مثل پذیرش احساسات خود، مهربانی با خود و به اشتراک گذاشتن رنج ها و سختی ها، موجب می شود تا زنان پذیرش بسیار بالاتری نسبت به مسائل و مشکلات خویش داشته باشند و از خود در مقابل بحران ها مراقبت نمایند. این طرز فکر باعث افزایش تاب آوری در زنان می گردد و به آنها کمک می نماید تا از بدتر شدن وضعیت جسمانی و روانی خود جلوگیری کرده،کیفیت زندگی شان بهتر شود و در نتیجه رضایت از زندگی در آنها بالاتر می رود. چنین مداخلات آموزشی، کمک شایانی به زنانی می کند که نیاز به آرامش، آسایش و رضایتمندی از زندگی دارند تا از کیفیت بهتر زندگی خود لذت ببرند و زمینه مساعد برای افزایش تاب آوری در آنها فراهم گردد.
۶-سبک دلبستگی:
دلبستگی یک نیاز اساسی برای رشد و آرامش خاطر زنان می باشد.
دلبستگی به پیوند عاطفی عمیقی گفته می شود که هر فرد با اشخاص مهم زندگی خود برقرار می کند تا از تعامل با آنها لذت ببرد و در مواقع سخت و استرس زای زندگی در کنار آنها آرامش بگیرد.
سبک دلبستگی ایمن، در زنان موجب احساس امنیت می شود و توانایی آن ها را در مقابله بـــا سختی ها و مشکلات زندگی ارتقا می بخشد.
در مقابل، سبک زندگی ناایمن، زنان را در مواجهه با بحران های زندگی آسیب پذیر می کند.
سبک دلبستگی ایمن بر خودکارآمدی و معنایابی در زندگی تأثیر مستقیم دارد و تاب آوری زنان را به میزان زیادی ارتقا می بخشد.
۷-اعتقادات دینی:
بر اساس مطالعات انجام شده هر اندازه زنان دیدگاه اعتقادی محکم تری داشته باشند، به همان میــزان تاب آوری آن ها نیز افزایش خواهد یافت.
امروزه بیشتر مردم جهان معتقد به دین و احکام مذهبی هستند. نگرش دینی تأثیر بسیار زیادی برروی نوع ارتباطات و تعاملات افراد جامعه دارد و به صورتی بسیار مستحکم، انسجام اجتماعی و ساختار جامعه را حفظ می کند.
علاوه بر آن نگرش دینی، در هنگام وقوع بحران ها، هم در چگونگی نگرش افراد به مخاطرات و فجایع، هم در نحوه پاسخ دهی به آنها و هم در روند بهبودی و التیام بازماندگان از بحران ها، تاثیر بسیار مثبتی دارد.
به بیان دیگر ایمان و اعتقادات مذهبی می تواند در التیام روحی و کاهش درد پس از بحران ها بسیار کمک کننده باشد. علاوه بر آن میزان همدلی و انعطاف پذیری افراد در جوامع مذهبی بسیار بالاتر است.
مهارت همدلی و انعطاف پذیری بالا، انسجام اجتماعی و نوع نگرش افراد به سختی ها و بحران ها و نحوه پاسخ دهی به مشکلات در جوامع مذهبی، موجب افزایش تاب آوری می شود.
۸-نگرش مثبت:
یک از ویژگی های بارز زنان تاب آور، نگرش مثبت است و این انتظار مثبت آن ها نسبت به آینده به استقامت آن ها در مقابله با موانع زندگی کمک می کند. آن ها با هدفمندی در زندگی و تعهد بــرای نائل شدن به آینده ای بهتـــر در مقابل سختی هـــا تاب می آورند.
آنها عقیده دارند که می توانند بر زندگی مسلط باشند و موانع احتمالی، هیچگاه آنها را از تلاش برای ساختن آینده ای بهتر باز نمی دارد.
افراد تاب آور در مواجهه با ناهمواری های زندگی، به جای بزرگنمایی مسائل، آنها را می پذیرند و طبیعی جلوه می دهند و افکار منفی ، بدگویی و عیب جویی از خود را در ذهن خویش متوقف می کنند و فکر خود را درگیر مسائل و اتفاقات گذشته نمی کنند و افسوس نمی خورند بلکه از آن وقایع تجربه کسب می کنند و به مسیر خویش ادامه می دهند. این افراد می دانند خطا و اشتباه، جزئی از فرایند زندگی است و باعث رشد و تعالی انسان می شود.
در هر تصمیم و اقدامی که انجام می گیرد درصدی احتمال اشتباه وجود دارد که امری اجتناب ناپذیر است اما مهم آن است زمانی که متوجه می شوند کاری نادرست است اصرار به تکرار اشتباهات خود نداشته باشند و با تکـرار اشتباهات و تعهدات بی جا موجب ناکامی و شکست مجدد نمی شوند.
علاوه بر آن زنان مثبت نگر به فرزندان خود کمک می کنند تا آینده را فراتر از وضعیت فعلی در نظر بگیرند آینده ای که می تواند با تلاش خود آن ها بسیار بهتر ساخته شود. آن ها در زمینه هـــای وسیع تری به موضوع نگاه می کنند و چشم اندازی بلند مدت نسبت به مسائل دارند.
در چنین فرزندانی به مرور زمان یک نگرش مثبت
شکل می گیرد و آنها را قادر می سازد تا نکات مثبت زندگی را ببینند و حتی در شرایط بسیار بحرانی به مسیر خود ادامه دهند آنها متوجه می شوند که حتی سخت ترین چالش ها و بحران های زندگی هیچ گاه دائمی نیستند و زندگی پس از آن وقایع همچنان ادامه خواهد داشت.
۹-حمایت اجتماعی:
داشتن ارتباطات موثر با اعضای خانواده و دوستان و عضویت در گروه ها و سمن های اجتماعی حمایت گر، شیوه ای بسیار مؤثر برای قدرت بخشیدن به تاب آوری زنان است.
از نظر توماس کوهن حمایت اجتماعی به معنای تدارک منابع مادی و روانشناختی از سمت افراد مهم زندگی، مانند اعضا خانواده و دوستان به انسان ها در مواقع بحرانی زندگی می باشد.
زنانی که احساس می کنند از سوی خانواده، بستگان و دوستان خود حمایت می شوند، در مواجهه با بحران ها و چالش های متعدد زندگی بسیـــار مقاوم ترند و در غلبه بر مشکلات موفق تر خواهند بود.
حمایت اجتماعی با معنادار کردن رنج های شخصی می تواند تاب آوری را ارتقا بخشد.
زنانی که از حمایت اجتماعی مناسب برخوردارند، از دلگرمی ها، ترغیب و تشویق کلامی دیگران در هنگام مواجهه با بحران های زندگی، انگیزه می گیرند و احساس کارآمدی بیشتری در هنگام غلبه بر مشکلات پیدا خواهند کرد.
بنابراین حمایت اجتماعی می تواند با افزایش سطح خودکارآمدی و معنا بخشی در زندگی به صورت غیرمستقیم موجب ارتقا سطح تاب آوری زنان شود.
۱۰-شوخ طبعی:
حس شوخ طبعی از راه افزایش شادی ، نشاط و کاهش سطح تنش و استرس می تواند موجب بهتر شدن روحیه زنان شود و تاب آوری آن ها را در شرایط بحرانی و سخت افزایش دهد.
شوخ طبعی باعث می شود ذهن افراد، مقداری از دغدغه ها و مشکلات فــاصله گرفته و حــالت متعادل تری پیدا کند.
حس شوخ طبعی احساس اندوه و غم را کـاهش می دهد. سبک های شوخ طبعی مثبت بـه طور فزاینده ای سرسختی را در افراد بالا می برد. شوخ طبعی یک راهبرد انتخابی است و علاوه براینکه یک مهارت خلاق محسوب می شود، قابلیت تنظیم هیجانات منفی و کاهش تنش و استرس را دارد.
از سوی دیگر سطح رضایتمندی و شادکامی را نیز در افراد بالا می برد. شوخ طبعی مثبت، روابط صمیمانه میان زوجین را افزایش می دهد.
البته این نکته بسیار مهم است که محتوای شوخ طبعی همـــواره متناسب با شرایط و موقعیت ها باشد و به مخاطب، مکان و زمان توجه ویژه ای شود و همواره از شوخی های مبتذل و استرس آور پرهیز شود.
حس شوخ طبعی مثبت باعث تلطیف روحیه تاب آوری زنان می شود و به نوبه خود خستگی ذهنی را در شرایط استرس زا کاهش می دهد و موجب افزایش تاب آوری آن ها می شود.

علاقه مندان برای مطالعه بیشتر در زمینه تاب آوری زنان میتوانند به کتاب تاب آوری زنان اثر دکتراتریشیا اوگورمن از اتشارات رشد مرعه فرمایند این کتاب توسط دکتر محمدرضا مقدسی مدیر و موسس خانه تاب آوری وعفت حیدری روانشناس اجتماعی  به فارسی ترجمه شده است .