اجتماعی‌سازی کتابداری یعنی کتابخانه خود را به مسائل انسان امروز نزدیک کند: از دسترسی برابر به دانش گرفته تا توانمندسازی نسل‌ها، نقش در گفت‌وگوهای اجتماعی، حمایت از یادگیری مادام‌العمر، و تبدیل‌شدن به پایگاهی برای سواد دیجیتال و رسانه‌ای. در این دیدگاه، کتابدار تنها «مدیر منابع» نیست؛ میانجی اجتماعی است که دانش را به زندگی مردم پیوند می‌زند.
«اجتماعی‌سازی کتابداری» یعنی فرایندی که طی آن کتابداری از یک فعالیت صرفاً تخصصی و درون‌سازمانی به یک کنش اجتماعی، مشارکتی و جامعه‌محور تبدیل می‌شود؛ به‌گونه‌ای که کتابخانه، کتابدار و خدمات اطلاعاتی در زندگی روزمره مردم نقش فعال، قابل‌لمس و اثرگذار پیدا کنند.

در گذشته، کتابخانه‌ها بیشتر به عنوان مراکزی برای ذخیره‌سازی و امانت کتاب شناخته می‌شدند و کتابداران نیز نقش اصلی‌شان را در مدیریت مجموعه، سامان‌دهی منابع و راهنمایی کاربران می‌دیدند. اما با تغییرات گسترده اجتماعی، فرهنگی و فناوری، کتابداری دیگر نمی‌تواند صرفاً یک فعالیت تخصصی بسته و درون‌سازمانی باشد. کتابخانه‌ها می‌کوشند به نهادهایی اجتماعی تبدیل شوند و کتابداران نیز به بازیگران فعال جامعه بدل شوند. اجتماعی‌سازی کتابداری به همین فرایند دگرگونی اشاره دارد؛ فرایندی که هدف آن پیوند دادن کتابخانه به زندگی واقعی مردم و مشارکت دادن جامعه در ساخت، استفاده و گسترش خدمات کتابداری است.
وقتی از اجتماعی‌سازی کتابداری سخن گفته می‌شود، منظور تنها تغییر در خدمات کتابخانه یا گسترش فعالیت‌های فرهنگی نیست، بلکه تغییر نگاه به هویت کتابدار و جایگاه کتابخانه به عنوان یک نهاد اجتماعی است.
کتابخانه دیگر یک فضای بی‌روح با قفسه‌های کتاب نیست، بلکه یک بستر زنده برای گفت‌وگو، یادگیری، رشد فردی، مشارکت اجتماعی و تعامل میان نسل‌هاست.
در این دیدگاه، کتابدار نه فقط نگهبان کتاب، بلکه یک کنشگر اجتماعی است که می‌کوشد دانش و آگاهی را وارد جریان زندگی مردم کند.
اجتماعی‌سازی کتابداری از این اندیشه سرچشمه می‌گیرد که دانش، فرهنگ و اطلاعات هنگامی بیشترین اثر را دارند که در بستر زندگی مردم جاری شوند. این یعنی کتابخانه باید بتواند خود را با نیازهای واقعی جامعه هماهنگ کند. جامعه امروز با چالش‌هایی روبه‌روست که بخشی از آن‌ها فرهنگی، بخشی رسانه‌ای و بخشی مربوط به تغییرات سبک زندگی است.
مردم برای یافتن مسیر درست در میان این حجم از اطلاعات، نیاز به سواد رسانه‌ای، سواد دیجیتال، سواد فرهنگی و مهارت‌های تفکر انتقادی دارند. کتابخانه با اجتماعی شدن می‌تواند یکی از محوری‌ترین نهادهایی باشد که به مردم کمک می‌کند این مهارت‌ها را به دست آورند. به همین دلیل است که امروزه نقش کتابدار به شکل قابل توجهی گسترش یافته و از مدیریت اطلاعات فراتر رفته است.

در مفهوم اجتماعی‌سازی کتابداری، یکی از نکات مهم این است که کتابخانه خود را از چارچوب فیزیکی محدود رها کند و به فضای جامعه وارد شود. کتابخانه می‌تواند در مدارس، محله‌ها، پارک‌ها، خانه‌های سالمندان، مراکز جوانان و حتی فضای مجازی حضور فعال داشته باشد. وقتی کتابخانه به یک مرکز پویا برای آموزش و مشارکت تبدیل می‌شود، اعتماد اجتماعی نیز نسبت به آن افزایش پیدا می‌کند. مردم کتابخانه را یک مکان رسمی و خشک نمی‌بینند، بلکه آن را بخشی از زندگی روزمره خود احساس می‌کنند. این احساس تعلق اجتماعی یکی از اهداف اصلی اجتماعی‌سازی کتابداری است.
در این میان، کتابداران نقش کلیدی دارند. کتابدارِ اجتماعی کسی است که توانایی گفت‌وگو با گروه‌های مختلف مردم را دارد، نیازهای آنان را می‌شناسد، برای حل مسائل جامعه ایده‌پردازی می‌کند و می‌داند که چگونه برنامه‌هایی طراحی کند که بتواند نسل‌های مختلف را به هم پیوند دهد. او تنها ارائه‌دهنده کتاب نیست، بلکه تسهیل‌گر یادگیری، مشاور اطلاعاتی، همراه فرهنگی و حتی یاری‌رسان اجتماعی است. این نگاه جدید موجب شده است که در بسیاری از کشورها، آموزش کتابداری نیز به سمت مهارت‌هایی مانند ارتباطات اجتماعی، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی اجتماعی، مطالعات فرهنگی و طراحی خدمات انسانی پیش برود.

اجتماعی‌سازی کتابداری همچنین به معنای احترام گذاشتن به تفاوت‌ها و تنوع اجتماعی است. یک کتابخانه اجتماعی باید بتواند به همه اعضای جامعه خدمات ارائه دهد؛ از کودکان و نوجوانان گرفته تا سالمندان، از گروه‌های کم‌برخوردار تا افراد دارای نیازهای ویژه، از نسل دیجیتال‌محور تا کسانی که همچنان به کتاب کاغذی علاقه دارند. کتابخانه‌ای که اجتماعی شده باشد، برای همه جایگاه دارد و ظرفیت این را دارد که به یکی از محورهای عدالت اجتماعی در جامعه تبدیل شود. عدالت اطلاعاتی و دسترسی برابر به منابع دانش یکی از پیامدهای مهم اجتماعی‌سازی کتابداری است.

در فرایند اجتماعی‌سازی کتابداری، فناوری نیز نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند. کتابخانه‌ها با استفاده از ابزارهای دیجیتال می‌توانند به مردم نزدیک‌تر شوند. امروزه بسیاری از کاربران انتظار دارند که خدمات کتابخانه را به صورت آنلاین دریافت کنند، منابع دیجیتال به راحتی در دسترسشان باشد و بتوانند با موبایل یا رایانه خود به کتابخانه وصل شوند. اجتماعی‌سازی کتابداری یعنی هماهنگ شدن با این نیازها. اما نکته مهم این است که فناوری فقط یک ابزار است، نه هدف. هدف اصلی همچنان ارتباط انسانی، تقویت پیوندهای اجتماعی، ارتقای آگاهی و کمک به رشد فردی و جمعی است.
کتابخانه‌ها می‌توانند از طریق برنامه‌های خلاقانه و مردمی، اجتماعی‌سازی کتابداری را گسترش دهند. این برنامه‌ها شامل نشست‌های گفت‌وگو، باشگاه‌های کتابخوانی، دوره‌های سواد رسانه‌ای، کارگاه‌های سلامت روان، جلسات پرسش و پاسخ با متخصصان، برنامه‌های بازی‌محور برای کودکان، فعالیت‌های محیط زیستی، مسابقات ادبی و فرهنگی و حتی گردهمایی‌های غیررسمی است. هر فعالیتی که موجب تعامل مردم و ایجاد حس تعلق به کتابخانه شود، نقش مهمی در اجتماعی‌سازی کتابداری دارد.
در کنار این فعالیت‌ها، سیاست‌گذاری نیز اهمیت زیادی دارد. اگر کتابخانه به عنوان یک نهاد اجتماعی قدرتمند دیده شود، باید در سیاست‌های فرهنگی، شهری و آموزشی جایگاه مناسبی داشته باشد. بسیاری از کشورها کتابخانه عمومی را بخشی از جریان توسعه پایدار می‌دانند. کتابخانه در چنین دیدگاهی می‌تواند بر بهبود کیفیت زندگی، ارتقای سلامت روان، کاهش نابرابری فرهنگی، افزایش سواد دیجیتال و تقویت همبستگی اجتماعی اثر بگذارد. بنابراین اجتماعی‌سازی کتابداری تنها یک انتخاب تخصصی نیست، بلکه یک ضرورت اجتماعی است.
یکی دیگر از ابعاد مهم اجتماعی‌سازی کتابداری، توجه به نسل جوان است.
نسل زد و نسل آلفا با نیازها، ارزش‌ها و سبک یادگیری کاملاً متفاوتی رشد کرده‌اند. این نسل‌ها به سرعت از منابع دیجیتال استفاده می‌کنند، تمایل زیادی به تعامل دارند، یادگیری غیررسمی را ترجیح می‌دهند و انتظار دارند محیط‌های آموزشی و فرهنگی پویا، جذاب و مشارکتی باشند. کتابخانه‌ای که اجتماعی شده باشد می‌تواند با این نسل‌ها ارتباط مؤثر برقرار کند. کتابدار در چنین محیطی نقش راهنما، الگو و دوست یادگیرنده را دارد. اگر کتابخانه بتواند نیازهای نسل جدید را درک کند، می‌تواند به جایگاهی تبدیل شود که نوجوانان و جوانان با رغبت به آن مراجعه کنند، نه اینکه آن را محیطی سنتی و بی‌ارتباط با زندگی خود بدانند.
یکی دیگر از پایه‌های اجتماعی‌سازی کتابداری، مفهوم سرمایه اجتماعی است. کتابخانه محلی است که می‌تواند اعتماد میان مردم را تقویت کند، گفتگو را گسترش دهد و زمینه ارتباط میان گروه‌های مختلف را فراهم کند. هرچه ارتباطات اجتماعی سالم‌تر باشد، جامعه مقاوم‌تر و تاب‌آورتر می‌شود. کتابخانه با فراهم آوردن فضاهای گفتگو و فعالیت‌های مشترک، به تقویت این سرمایه ارزشمند کمک می‌کند. در این نگاه، کتابخانه تنها محل مطالعه نیست، بلکه مکانی برای رسم دوستی، توسعه مهارت‌ها و تجربه زیست جمعی است.
از سوی دیگر، اجتماعی‌سازی کتابداری با مسئله هویت حرفه‌ای کتابداران نیز پیوند دارد. کتابدارانی که نقش خود را صرفاً در چارچوب فنی می‌بینند، نمی‌توانند به طور کامل در فعالیت‌های اجتماعی مشارکت کنند. در مقابل، کتابداری اجتماعی از کتابداران می‌خواهد که نگاه خود را گسترده‌تر کنند و خود را بخشی از حل مسائل جامعه بدانند. این تغییر هویت، نه تنها کیفیت خدمات را افزایش می‌دهد، بلکه به حرفه کتابداری نیز جایگاه اجتماعی تازه‌ای می‌بخشد. کتابدار در این مسیر یاد می‌گیرد که چگونه شنونده باشد، چگونه نیازهای مردم را تحلیل کند و چگونه به بهترین شکل پاسخ دهد.
در عصر رسانه‌ها و فناوری‌های نوین، اجتماعی‌سازی کتابداری می‌تواند به مقابله با آسیب‌های فرهنگی کمک کند. بسیاری از مردم در میان حجم عظیم اطلاعات دچار سردرگمی می‌شوند. اخبار جعلی، اطلاعات غلط، محتواهای سطحی و جریان‌های پرشتاب رسانه‌های اجتماعی بر کیفیت تفکر و تصمیم‌گیری اثر می‌گذارند. کتابخانه با ارائه آموزش‌های متنوع و برنامه‌های سواد اطلاعاتی می‌تواند به مردم کمک کند که توانایی تشخیص منابع معتبر را پیدا کنند و در برابر اطلاعات نادرست مقاوم شوند. این یکی از مهم‌ترین نقشی است که یک کتابخانه اجتماعی می‌تواند در جامعه ایفا کند.
دکترمحمدرضا مقدسی مشاور عالی ماموریت ملی تاب آوری در پایان تاکید میکند اجتماعی‌سازی کتابداری تلاشی است برای تبدیل کتابخانه به یک نهاد زنده، پویا و اثرگذار که همگام با تغییرات جامعه حرکت می‌کند. کتابداری دیگر یک حرفه محدود به قفسه‌های کتاب نیست؛ بلکه یک نقش اجتماعی و فرهنگی است که می‌تواند بر کیفیت زندگی مردم تأثیر بگذارد. کتابخانه اجتماعی، کتابداری اجتماعی و کتابدار اجتماعی سه ضلع یک مثلث هستند که هدف مشترکشان ساختن جامعه‌ای آگاه‌تر، مهربان‌تر، مشارکت‌جوتر و توانمندتر است.
اگر کتابخانه بتواند ارزش خود را در زندگی مردم نشان دهد و اگر کتابدار بتواند با زبان جامعه سخن بگوید، آنگاه اجتماعی‌سازی کتابداری نه‌تنها یک مفهوم نظری، بلکه یک واقعیت ملموس خواهد شد. این واقعیت در آینده می‌تواند به یکی از مهم‌ترین پایه‌های توسعه فرهنگی در هر جامعه‌ای تبدیل شود.