در کنار این عوامل خطر، عوامل محافظت‌کننده در اعتیاد نیز وجود دارند که نقش بازدارنده دارند و می‌توانند از گرایش افراد به مصرف مواد جلوگیری کنند.
آگاهی از این عوامل به خانواده‌ها، معلمان، متخصصان بهداشت و خود افراد کمک می‌کند تا راهکارهای مؤثر پیشگیری و مدیریت اعتیاد را به‌کار گیرند.

دکترمحمدرضا مقدسی مدیر و موسس خانه تاب آوری در ادامه آورده است شناخت پیش‌بینی‌کننده‌های اعتیاد و عوامل مؤثر در بروز و تداوم آن، کلید پیشگیری از این معضل پیچیده است. این عوامل شامل ویژگی‌های فردی، روانی، خانوادگی و اجتماعی هستند که می‌توانند احتمال گرایش به مصرف مواد مخدر، الکل یا سایر رفتارهای اعتیادآور را افزایش دهند.

در کنار عوامل خطر، تاب‌آوری و عوامل محافظت‌کننده در اعتیاد نقش بسیار مهمی دارند.
تاب‌آوری به توانایی فرد در مدیریت استرس، مقابله با مشکلات و بازگشت به وضعیت پایدار پس از چالش‌ها گفته می‌شود و یکی از قدرتمندترین عوامل در برابر گرایش به اعتیاد محسوب می‌شود. افزایش تاب‌آوری از طریق آموزش مهارت‌های زندگی، حمایت خانواده و ایجاد محیط اجتماعی امن می‌تواند افراد را در برابر خطرات محافظت کند.


پیش‌بینی‌کننده‌های اعتیاد (Predictors of Addiction)

پیش‌بینی‌کننده‌های اعتیاد به عواملی گفته می‌شود که احتمال گرایش فرد به مصرف مواد و در نهایت وابستگی را افزایش می‌دهند. شناخت این عوامل برای پیشگیری از اعتیاد اهمیت حیاتی دارد، زیرا می‌توان از طریق مداخلات آموزشی و روانی، مسیر آسیب را قبل از وقوع کنترل کرد.

از مهم‌ترین پیش‌بینی‌کننده‌های فردی اعتیاد می‌توان به ویژگی‌های شخصیتی مانند تکانشگری، هیجان‌طلبی، و کم‌تحملی نسبت به ناکامی اشاره کرد. افرادی که از مهارت کنترل هیجانات برخوردار نیستند یا در مدیریت خشم و اضطراب مشکل دارند، بیش از دیگران در معرض مصرف مواد قرار می‌گیرند. همچنین، شروع زودهنگام مصرف سیگار، الکل یا مواد مخدر در دوران نوجوانی یکی از قوی‌ترین شاخص‌های پیش‌بینی‌کننده اعتیاد در بزرگسالی است.

پیش‌بینی‌کننده‌های خانوادگی اعتیاد نیز نقش بسیار مهمی دارند. حضور والدین معتاد، روابط خانوادگی ناسالم، فقدان نظارت والدین، یا تجربه خشونت خانگی می‌تواند کودک را نسبت به مواد حساس‌تر کند. کودکانی که در خانواده‌های پرتنش یا فاقد ارتباط عاطفی مناسب رشد می‌کنند، معمولاً برای کاهش اضطراب یا پر کردن خلأهای روانی به سمت مصرف مواد سوق داده می‌شوند.

از نظر اجتماعی، محیط و همسالان نقش مهمی در شکل‌گیری اعتیاد دارند. زندگی در مناطقی که دسترسی به مواد آسان است، حضور در گروه‌های دوستی که مصرف مواد را عادی می‌دانند، و نبود امکانات فرهنگی و تفریحی سالم می‌تواند به‌عنوان زمینه‌ساز اعتیاد عمل کند. فشار گروه همسالان یکی از قوی‌ترین پیش‌بینی‌کننده‌هاست؛ زیرا فرد برای پذیرش در گروه، ممکن است به رفتارهای پرخطر روی آورد.

پیش‌بینی‌کننده‌های اقتصادی نیز اهمیت دارند. فقر، بیکاری و نبود فرصت‌های شغلی، احساس بی‌قدرتی و بی‌هدف بودن را تقویت کرده و احتمال گرایش به مواد را بالا می‌برد. به همین دلیل، بسیاری از برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد، بر تقویت مهارت‌های شغلی و افزایش امید اجتماعی تمرکز دارند.

در مجموع، پیش‌بینی‌کننده‌های اعتیاد مجموعه‌ای از عوامل زیستی، روانی، خانوادگی و اجتماعی هستند که شناخت دقیق آن‌ها می‌تواند به طراحی برنامه‌های مؤثر برای **پیشگیری از اعتیاد** و حمایت از افراد در معرض خطر کمک کند.

عوامل مؤثر در بروز و تداوم اعتیاد (Risk and Maintaining Factors)

اعتیاد پدیده‌ای چندعاملی است و هیچ‌گاه تنها یک علت مشخص ندارد. **عوامل مؤثر در اعتیاد** شامل عوامل زیستی، روان‌شناختی و اجتماعی هستند که در تعامل با یکدیگر، زمینه‌ساز شروع مصرف، وابستگی و تداوم آن می‌شوند.

در بعد زیستی، ژنتیک نقش مهمی ایفا می‌کند. تحقیقات نشان داده‌اند که اگر یکی از والدین دچار اعتیاد باشد، احتمال وابستگی در فرزندان تا سه برابر افزایش می‌یابد. ساختار مغزی و سیستم پاداش نیز در بروز اعتیاد تأثیر دارند؛ مغز برخی افراد به دلیل حساسیت بیشتر نسبت به دوپامین، در برابر اثرات لذت‌بخش مواد آسیب‌پذیرتر است.

از دیدگاه روان‌شناسی، اختلالات روانی نظیر افسردگی، اضطراب، ADHD و اختلال شخصیت ضداجتماعی، از عوامل مهم در بروز اعتیاد هستند. بسیاری از افراد برای کاهش ناراحتی‌های روحی یا فرار از واقعیت به مصرف مواد روی می‌آورند. نبود مهارت‌های مقابله‌ای مؤثر و سبک زندگی ناسالم نیز مصرف را تشویق می‌کند. باورهای غلط مانند «من می‌توانم هر وقت بخواهم مصرف را ترک کنم» یا «مصرف گه‌گاهی خطر ندارد» از جمله باورهای نادرست و مخرب‌اند.

در بُعد اجتماعی و فرهنگی، فشارهای اقتصادی، تبعیض، بیکاری و احساس بی‌عدالتی اجتماعی می‌توانند موجب گرایش به اعتیاد شوند. در برخی فرهنگ‌ها، مصرف الکل یا مواد خاص (مثل قلیان یا حشیش) به‌عنوان رفتار اجتماعی پذیرفته‌شده در نظر گرفته می‌شود و همین نگرش غلط باعث عادی‌سازی مصرف می‌شود. رسانه‌ها و تبلیغات نادرست نیز می‌توانند تصویر غلطی از لذت یا موفقیت در مصرف مواد ایجاد کنند.

عوامل مؤثر در تداوم اعتیاد شامل وابستگی فیزیولوژیک، نشانه‌های ترک (Withdrawal symptoms)، و محرک‌های محیطی هستند. فردی که ترک کرده است، در مواجهه با موقعیت‌های یادآور مصرف یا فشار روانی، ممکن است دوباره به مصرف بازگردد (عود). از این‌رو، درمان اعتیاد باید هم جنبه زیستی و هم روانی و اجتماعی فرد را پوشش دهد.

 عوامل محافظت‌کننده در برابر اعتیاد (Protective Factors)

در مقابل عوامل خطر، عوامل محافظت‌کننده می‌توانند نقش بازدارنده داشته باشند و احتمال گرایش به مصرف مواد را به شکل چشمگیری کاهش دهند. شناخت و تقویت این عوامل در سطح فردی، خانوادگی و اجتماعی یکی از بهترین راهکارهای پیشگیری از اعتیاد است.

در سطح فردی، عزت‌نفس بالا، مهارت‌های تصمیم‌گیری و حل مسئله، توانایی مدیریت استرس و کنترل هیجانات از مهم‌ترین عوامل محافظت‌کننده هستند. نوجوانانی که احساس ارزشمندی دارند و می‌توانند در برابر فشار گروه مقاومت کنند، کمتر به مصرف مواد روی می‌آورند. آموزش مهارت‌های زندگی در مدارس از اثربخش‌ترین راهکارهای پیشگیرانه محسوب می‌شود.

در سطح خانوادگی، وجود رابطه گرم و صمیمی بین والدین و فرزندان، حمایت عاطفی، نظارت منطقی والدین بر رفتار فرزندان، و الگوی رفتاری سالم والدین می‌تواند به‌عنوان سپر محافظ عمل کند. خانواده‌ای که ارتباط باز و صادقانه دارد، محیطی امن برای گفت‌وگو درباره مشکلات فراهم می‌سازد و در نتیجه، احتمال پنهان‌کاری یا گرایش به گروه‌های پرخطر کمتر می‌شود.

در سطح اجتماعی، مشارکت در فعالیت‌های ورزشی، فرهنگی و داوطلبانه احساس تعلق اجتماعی را تقویت می‌کند و خلأهای هیجانی را کاهش می‌دهد. وجود فرصت‌های شغلی، حمایت اقتصادی از اقشار آسیب‌پذیر و اجرای برنامه‌های آگاه‌سازی عمومی از سوی رسانه‌ها و نهادهای آموزشی نیز از عوامل مهم محافظت‌کننده به شمار می‌روند.

با ترکیب مداخلات آموزشی، روانی و اجتماعی می‌توان یک شبکه حمایتی مؤثر ایجاد کرد که از بروز اعتیاد پیشگیری کند و به افراد در معرض خطر نیز کمک نماید. تمرکز بر عوامل محافظت‌کننده در اعتیاد رویکردی مثبت‌گرا و پایدار است که می‌تواند سلامت روان جامعه را بهبود بخشد و از آسیب‌های اجتماعی گسترده جلوگیری کند.