تاب آوری اجتماعی محله محور به معنای تقویت ظرفیت و توانمندی یک محله برای مقابله با تهدیدات، بحرانها و تغییرات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی است که از طریق بهره گیری از منابع و سرمایه های محلی، به ویژه روابط اجتماعی، مشارکت شهروندان و شبکه های حمایت اجتماعی شکل میگیرد.
این مفهوم بطور خاص بر نقش محله به عنوان واحدی خرد و انسانی تاکید دارد که در آن انسجام اجتماعی، حس تعلق، اعتماد متقابل و تعاملات انسانی، به ارتقای ظرفیت جامعه محلی برای مقابله با مشکلات کمک میکند.

یکی از ابعاد کلیدی تاب آوری اجتماعی محله محور، توسعه شبکه های اجتماعی قوی و فعال در سطح محله است که موجب افزایش مشارکت شهروندان، تقویت حس همبستگی، و حمایت متقابل در زمانهای بحران میشود.
روابط انسانی و اجتماعی در این چارچوب نقشی اساسی دارند؛ ارتباطات موثر، اعتماد و مشارکت فعال مردم باعث میشود که جامعه محلی توانمندتر پاسخ دهد و سریعتر به شرایط عادی بازگردد.

به عنوان نمونه، فعالیتهای فرهنگی مانند کتابخوانی محله محور میتوانند به ایجاد فضاهای مشترک برای تعامل و تبادل دانش فرهنگی کمک کنند و همزمان تاب آوری فرهنگی و اجتماعی را ارتقا دهند.

در بعد انسانی تاب آوری اجتماعی محله محور، آموزشهای آمادگی در برابر بحران، ارتقای مهارتهای زندگی و افزایش آگاهی های اجتماعی و روانی شهروندان از اهمیت ویژه ای برخوردارند.

سلامت روانی و جسمی افراد، توانایی یادگیری از تجربیات و سازگاری با شرایط جدید از فاکتورهای مهم در حفظ تاب آوری اجتماعی محله ای است.
علاوه بر این، تقویت سرمایه اجتماعی، که مجموعه ای از هنجارها، روابط، اعتماد متقابل و همکاری بین اعضا را شامل میشود، به عنوان ابزار و هدف اصلی در مدلهای محله محور شناخته میشود و زمینه ساز توانمندسازی اجتماعی است.

بعد اقتصادی تاب آوری اجتماعی محله محور شامل ایجاد فرصتهای شغلی محلی، حمایت از کسب وکارهای کوچک و مقاوم سازی اقتصاد محلی در برابر شوکها و بحرانهای اقتصادی است.

اقتصاد مقاوم محله ای به حفظ پویایی اقتصادی و بازگشت سریع به وضعیت عادی کمک فراوانی میکند و یک عامل مهم در تاب آوری اجتماعی به شمار میرود.

همینطور بعد فیزیکی تاب آوری شامل طراحی شهری مقاوم، بهبود زیرساختها و حفاظت از محیط زیست محله است که با کاهش آسیبهای مستقیم ناشی از حوادث طبیعی و انسانی، به امنیت بیشتر جامعه کمک میکند.

از نظر نهادی، چنین فر آیندی نیازمند همکاری میان نهادهای محلی، سازمانهای مردم نهاد، دولت محلی و مردم است. حکمرانی خوب، شفافیت، پاسخگویی و مشارکت همه اعضا در تصمیم گیری جمعی، کلید موفقیت در ایجاد تاب آوری اجتماعی است.بعد نهادی تضمین میکند که منابع به شکل عادلانه توزیع شده و برنامه ریزی منطبق بر نیازهای واقعی جامعه باشد.

تاب آوری اجتماعی محله محور به عنوان یک رویکرد جامع چندبعدی، فرآیندی مستمر است که نیازمند تعهد جمعی، مشارکت فعال اهالی و سرمایه گذاری بلندمدت میباشد.
این رویکرد با تلفیق آموزش، طراحی مقاوم، مدیریت منابع و تقویت همبستگی اجتماعی باعث میشود که محله ها نه تنها در برابر بحرانها مقاومت کنند، بلکه از آنها فرصتهایی برای رشد و تحول خلق نمایند.

تاب آوری اجتماعی محله محور به ارتقای کیفیت زندگی، حفظ تعادل اکولوژیکی و افزایش استحکام ساختارهای اجتماعی و اقتصادی کمک شایانی میکند.این مفهوم بازتابی از یک جامعه پویا، مشارکتی و همدل است که از سرمایه های انسانی، اجتماعی، اقتصادی، فیزیکی و نهادی خود برای مقابله با چالشها و رشد پایدار بهره میبرد. تاب آوری اجتماعی محله محور به عنوان ابزار بهبود رفاه اجتماعی و ایجاد تابآوری فرهنگی، اقتصادی و زیستمحیطی در سطح محلات، نقش محوری در شهرهای پایدار و مقاوم دارد.

تاب آوری اجتماعی محله محور (Neighborhood-Based Social Resilience) به معنای تقویت ظرفیتهای داخلی یک محله برای مقابله، سازگاری و بازیابی پس از بحرانها و تهدیدات مختلف است.

این مفهوم بر این نکته تأکید دارد که هر محله به عنوان یک واحد اجتماعی و مکانی دارای ابعاد انسانی، اجتماعی، اقتصادی، فیزیکی و محیطی است که باید به صورت یکپارچه برای افزایش تابآوری مورد توجه قرار گیرند.

ارکان تاب آوری اجتماعی محله محور عبارتند از:

1. بعد انسانی (Human Dimension): توانمندی افراد و گروههای محلی در مقابله با مشکلات، حفظ سلامت روانی و جسمی و یادگیری از تجربیات بحران. آموزشهای آمادگی و افزایش مهارتهای زندگی در این بخش جای میگیرند.

2. بعد اجتماعی (Social Dimension): ایجاد و تقویت شبکههای اجتماعی، مشارکت فعال شهروندان، اعتماد متقابل و حس تعلق به جامعه که موجب همکاری در مواجهه با بحرانها و کاهش آسیبها میشود. سازمانهای مردمنهاد نقش مهمی در تقویت این بعد دارند.

3. بعد اقتصادی (Economic Dimension): حفظ و توسعه منابع اقتصادی پایدار محلی، حمایت از کسبوکارهای کوچک و مقاومسازی اقتصاد محله در برابر شوکهای اقتصادی که باعث میشود محله در بحرانها سریعتر به وضعیت عادی بازگردد.

4. بعد فیزیکی (Physical Dimension): زیرساختها و محیط ساخته شده مقاوم، طراحی شهری مناسب، ایجاد فضاهای سبز و زیرساختهای مقاوم در برابر بلایا مانند ساختمانهای مقاوم در برابر زلزله.

5. بعد محیطی (Environmental Dimension): حفظ کیفیت محیط زیست، مدیریت منابع طبیعی، کاهش آلودگی و استفاده از فناوریهای سبز برای پایداری اکوسیستم محلی و ارتقای کیفیت زندگی ساکنان.

6. بعد نهادی (Institutional Dimension): ساختارها و نهادهای محلی کارآمد در مدیریت بحران و برنامهریزی توسعه، که شامل همکاری بین دولت محلی، سازمانهای مردمنهاد و شهروندان، شفافیت در تصمیمگیری و مسئولیتپذیری است.

تاب آوری اجتماعی (Social Resilience) به طور کلی یعنی ظرفیت یک سیستم یا جامعه برای پذیرش یا تغییر شرایط نامطلوب و شروع دوباره پس از وقوع بحران است. یک جامعه تاب آور با آمادگی قبلی، سیستمهای حمایتی قوی، پیوندهای اجتماعی و عاطفی قوی، دسترسی به منابع حیاتی، سلامت اقتصادی و عدالت اجتماعی تعریف میشود.

تاب آوری اجتماعی محله (Neighborhood Social Resilience – NSR) مفهومی چندوجهی و پیچیده است که به ظرفیت محلات برای سازگاری، بازیابی و رشد در مواجهه با عوامل استرسزای اجتماعی، زیستمحیطی و اقتصادی اشاره دارد.

در ادامه، این مفهوم در سه بخش ساختارمند و مرتب توضیح داده شده است:

1. تعریف و ماهیت تابآوری اجتماعی محله (NSR)
تابآوری اجتماعی محله به عنوان یک سازه چندبعدی و مرتبه دوم تعریف میشود که شامل مجموعه ای از ابعاد مرتبط اما متمایز است. این ابعاد به طور کلی نشاندهنده توانایی جمعی ساکنان برای مقابله با چالشها، حفظ عملکرد و بازیابی پس از بحرانها هستند. NSR بر ظرفیت سازگاری، انسجام اجتماعی و مکانیسمهای حمایت متقابل تمرکز دارد و نمایانگر چگونگی درک ساکنان از قدرت محیط اجتماعی و تواناییهای جمعی خود است.

2. ابعاد و مولفههای تابآوری اجتماعی محله
مطالعه کلیدی منتشر شده در سال 2020 در مجله پایداری (MDPI) مدل NSR را به عنوان یک سازه چندبعدی شامل هشت بعد متمایز اما مرتبط معرفی کرده است. هر یک از این ابعاد نقشی حیاتی در شکلگیری تابآوری کلی محله دارند و نادیده گرفتن هر یک از آنها منجر به درک ناقص از NSR میشود. این ابعاد شامل مواردی همچون:
– ظرفیت سازگاری و انعطافپذیری
– شبکه های اجتماعی و ارتباطات محلی
– انسجام و پیوستگی اجتماعی
– مکانیسمهای حمایت متقابل و همکاری مردمی
– ویژگیهای محیطی محله مانند قابلیت پیادهروی و فضای سبز

ابعاد محیطی و روانی نیز نقش مهمی در ارتقای تابآوری روانی و اجتماعی بازی میکنند و به تقویت ساختار کلی تابآوری محله کمک میکنند.

3. اهمیت و کاربرد مدل NSR با پشتوانه تجربی
این مدل مبتنی بر داده های پرسشنامه ای از ساکنان پنج محله در نیوزیلند اعتبارسنجی شده و هدف آن ایجاد پلی میان تصمیمگیرندگان و اعضای جامعه برای بهبود تابآوری محلات است.
پژوهشهای مرتبط بر اهمیت ویژگیهای محیطی و اجتماعی محله در تقویت توان مقابله با استرسهای اجتماعی-اقتصادی و زیستمحیطی تأکید دارند.
مدل MDPI 2020 دقیقترین و جامعترین چارچوب تعریف و اندازه گیری تاب آوری اجتماعی محله به شمار میرود که ابعاد مختلف را به هم پیوند داده و تصویری کامل از این مفهوم پیچیده ارائه میدهد.
این چارچوب میتواند راهنمای موثری برای سیاستگذاران و برنامه ریزان شهری باشد تا با بهره گیری از آن، زمینه های تقویت تاب آوری اجتماعی در محلات را فراهم کنند.