مفهوم واقعی تاب‌آوری فرهنگی (Cultural Resilience) فراتر از یک واکنش ساده به بحران‌ها یا تغییرات اجتماعی است.

تاب‌آوری فرهنگی توانایی یک جامعه، گروه یا ملت در حفظ و بازآفرینی عناصر کلیدی فرهنگ خود در برابر فشارهای بیرونی یا درونی است؛ فشارهایی که می‌توانند از تغییرات اقلیمی و بلایای طبیعی گرفته تا جهانی‌شدن (Globalization) و تغییرات فناوری را شامل شوند.

مفهوم واقعی این اصطلاح نشان می‌دهد که تاب‌آوری فرهنگی فقط «بقا» نیست، در واقع تاب آوری فرهنگی  نوعی انطباق فعال همراه با حفظ هویت است؛ جایی که ارزش‌ها، سنت‌ها و شیوه‌های زندگی بومی فراموش نمی‌شوند، بلکه در قالب‌های نوین بازتعریف و منتقل می‌شوند.

مفهوم تاب‌آوری (Resilience) ابتدا در علوم بوم‌شناسی و روان‌شناسی مطرح شد، اما در دهه‌های اخیر وارد حوزه مطالعات فرهنگی، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی شد.

از دیدگاه نظریه سیستم‌ها (Systems Theory)، فرهنگ یک سیستم پویا و پیچیده است که همواره در تعامل با محیط داخلی و خارجی خود قرار دارد. مفهوم واقعی تاب‌آوری فرهنگی در این چارچوب به معنای توانایی این سیستم برای جذب شوک‌ها، بازتنظیم خرده‌سیستم‌ها و ادامه حیات هویتی است.

پژوهشگران مانند مارثا ماینس (Martha Norkunas) و نوری نازاوا (Nori Nazawa) بر این باورند که این فرآیند هم بُعد مادی دارد (مانند حفظ زبان و هنرهای بومی) و هم بُعد نمادین (Symbolic Dimension) که به بازتولید معانی فرهنگی مربوط می‌شود.

در دنیای امروز، جهانی‌شدن به عنوان یک پدیده دو لبه عمل می‌کند:

از یک سو باعث گسترش ارتباطات، تبادل فرهنگی و رشد آگاهی جهانی می‌شود، و از سوی دیگر خطر همگون‌سازی فرهنگی (Cultural Homogenization) و از دست رفتن تنوع بومی را به همراه دارد.

مفهوم واقعی تاب‌آوری فرهنگی در این بستر به معنای توانایی جوامع برای بهره‌برداری از مزایای جهانی‌شدن، در حالی که هسته هویتی خود را حفظ می‌کنند، است. این به معنای داشتن مهارت‌های فرهنگی-دیجیتال (Digital Cultural Skills) و رویکردهای خلاقانه در انتقال فرهنگ به نسل‌های بعدی از طریق ابزارهای نوین مانند رسانه‌های اجتماعی است.

 عوامل کلیدی در ایجاد تاب‌آوری فرهنگی
تحقیقات متعدد نشان داده‌اند که عوامل متعددی در ایجاد و حفظ تاب‌آوری فرهنگی مؤثرند:
۱. سرمایه فرهنگی (Cultural Capital) شامل زبان، هنر، آداب و رسوم، و دانش بومی؛
۲.سرمایه اجتماعی (Social Capital) شامل شبکه‌های روابط و اعتماد متقابل در جامعه؛
۳.سیاست‌های حمایتی مانند قوانین حفظ میراث فرهنگی (Cultural Heritage Protection Laws)؛
۴. آموزش بین‌نسلی که موجب انتقال ارزش‌ها و معارف به نسل‌های آینده می‌شود.
مفهوم واقعی تاب‌آوری فرهنگی این است که این عوامل نه‌تنها وجود داشته باشند، بلکه به شکل فعال و انعطاف‌پذیر مدیریت شوند تا با تغییر شرایط همچنان کارآمد باقی بمانند.

هیچ جامعه‌ای از تهدیدات علیه تاب‌آوری فرهنگی مصون نیست. بحران‌های مهاجرت اجباری (Forced Migration)، تغییرات اقلیمی (Climate Change) که موجب نابودی سکونتگاه‌های سنتی می‌شود، و حتی سلطه رسانه‌ای فرهنگ‌های قدرتمند از جمله چالش‌های اساسی‌اند.

مفهوم واقعی تاب‌آوری فرهنگی ایجاب می‌کند که جامعه نه فقط در برابر این تهدیدها مقاومت کند، بلکه از آن‌ها برای بازسازی خلاقانه استفاده نماید. برای مثال، برخی جوامع بومی با استفاده از فناوری واقعیت مجازی (Virtual Reality) میراث معنوی خود را مستندسازی و به نسل‌های آینده منتقل می‌کنند.

بنظر میرسد در جهان امروز فناوری تهدیدی برای فرهنگ‌های بومی محسوب نمی‌شود و چه بسا می‌تواند ابزاری نیرومند برای تقویت تاب‌آوری فرهنگی باشد.

پلتفرم‌های دیجیتال امکان مستندسازی، آموزش و ترویج عناصر فرهنگی را در مقیاس جهانی فراهم می‌کنند.

مفهوم واقعی تاب‌آوری فرهنگی در این بستر آن است که جوامع به‌جای انزوا، از ابزارهای نوین برای بازتعریف هویت فرهنگی و ایجاد پل‌های ارتباطی میان نسل‌ها و فرهنگ‌ها استفاده کنند.

دکتر محمدرضا مقدسی معتقداست مفهوم واقعی تاب‌آوری فرهنگی را می‌توان در ترکیب «حفظ» و «نوآوری» جست‌وجو کرد.

این فرآیند زمانی پایدار می‌ماند که جامعه‌ای بتواند ریشه‌های خود را پاس بدارد و همزمان به سوی آینده‌ای باز و سازگار حرکت کند.

در جهانی که سرعت تغییرات بی‌سابقه است، تاب‌آوری فرهنگی یک ضرورت استراتژیک برای بقا، انسجام اجتماعی و پویایی فرهنگی محسوب می‌شود. آینده جوامع به میزان درک عمیق و عملی‌شدن مفهوم واقعی این تاب‌آوری بستگی دارد.

دانشگاه حکیم سبزواری در مهرماه ۱۴۰۳ به‌عنوان متولی «ماموریت ملی تاب‌آوری فرهنگی» معرفی شد. این مأموریت با هدف تقویت تاب‌آوری اجتماعی از طریق ارتقای هویت فرهنگی و کاهش آسیب‌پذیری جامعه در برابر تهدیدات فرهنگی، طراحی گردید.

محورهای کلیدی آن شامل بررسی تاریخ اجتماعی شیعه، ورزش پهلوانی، سبک زندگی اقلیمی کویر و میراث فرهنگی است. دانشگاه از طریق همکاری میان‌رشته‌ای در حوزه‌های اجتماعی، روان‌شناسی و تاریخ، به‌علاوه برگزاری کارگاه‌ها، همایش‌ها و دوره‌های آموزشی برای اساتید، دانشجویان و جامعه محلی، در مسیر حفظ هویت ملی و ایجاد انسجام اجتماعی گام برداشت .

هفته ملی تاب‌آوری ایران

مهم‌ترین رویداد عملی دانشگاه حکیم سبزواری، برگزاری نخستین «هفته ملی تاب‌آوری ایران» با شعار «از فرد تا فرهنگ» بود که از ۱۶ تا ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۴ به‌صورت ملی برگزار شد.

این رویداد با مشارکت گسترده‌ای از دانشجویان، اساتید، مدیران دانشگاه‌های سبزوار و علوم پزشکی برگزار و شامل بیش از ۲۳ نشست، میزگرد و کارگاه تخصصی بود.

محورهای آموزشی شامل تاب‌آوری مدیران، تاب‌آوری زنان در محیط خانواده و دانشگاه، تاب‌آوری نسل Z و پرورش تاب‌آوری با رویکرد بین‌نسلی بودند. همچنین، در افتتاحیه این رویداد از دوفصلنامه علمی «مطالعات فرهنگی تاب‌آوری»، وب‌سایت مرتبط و کتاب‌هایی مانند «رویش دوباره»، «مسیر تاب‌آوری» و «مدرسه امید» رونمایی شد.

این اقدامات دانشگاه حکیم سبزواری ،الگویی نوین برای سایر نهادهای دانشگاهی کشور فراهم آوردند.
دانشگاه حکیم سبزواری از طریق تربیت تسهیلگران تاب‌آوری، آموزش مهارت‌های تفکر انتقادی، حل مسئله و مدیریت بحران، به سوی دانش‌آموزی جامعه‌ای مقاوم و پویا گام برداشته است. همچنین، با بازشناسی مولفه‌های هویتی و تاریخی همچون نثر فارسی، آیین‌های کویری و ورزش پهلوانی، بستر توسعه پایدار فرهنگی را تقویت نموده و زمینه‌ساز گفت‌وگوی اجتماعی، سلامت روانی و همبستگی ملی شده است.