مداخلات روان‌شناختی در بحران

بحران یکی از تجربه‌های دشوار و گاهی فلج‌کننده در زندگی انسان است.
هنگامی که فرد با رویدادی غیرمنتظره و سنگین مانند مرگ عزیزان، بیماری سخت، تصادف یا حتی تعارض‌های عمیق درونی روبه‌رو می‌شود، توانایی او برای استفاده از راهبردهای معمول مقابله‌ای کاهش پیدا می‌کند و دچار احساس ناتوانی و درماندگی می‌شود.
این وضعیت همان چیزی است که در روان‌شناسی از آن به عنوان بحران یاد می‌شود.
در چنین شرایطی، مداخلات روان‌شناختی اهمیت زیادی دارند زیرا می‌توانند از بروز مشکلات جدی‌تر مانند افسردگی، اضطراب شدید، یا حتی اقدام به خودکشی جلوگیری کنند.
مداخله در بحران به معنای حضور به موقع متخصصان برای بازگرداندن تعادل روانی فرد و کمک به او برای بازیابی توانایی‌های مقابله‌ای است.
در ادامه به مبانی نظری، انواع بحران، مدل‌های مداخله، اهداف، تکنیک‌ها و ملاحظات مهم در این زمینه پرداخته می‌شود.

 مبانی نظری مداخله در بحران

بحران تنها یک رویداد بیرونی نیست، بلکه برداشت فرد از آن و احساس ناتوانی در برابر آن اهمیت دارد.
برای مثال، دو نفر ممکن است هم‌زمان شغل خود را از دست بدهند اما یکی آن را فرصتی برای شروع دوباره ببیند و دیگری دچار فروپاشی روانی شود. نظریه‌های روان‌شناسی بحران توضیح می‌دهند که واکنش افراد به بحران چگونه شکل می‌گیرد. کاپلان بحران را حالتی از برهم‌خوردن تعادل روانی می‌داند که زمانی رخ می‌دهد که توانایی‌های حل مسئله فرد کافی نباشد. بر اساس مدل استرس و مقابله لازاروس، ارزیابی شناختی نقش مهمی دارد. اگر فرد رویداد را تهدیدی غیرقابل کنترل ببیند، احتمال بروز بحران بیشتر می‌شود. همچنین رویکردهای سیستمی و بوم‌شناختی تأکید دارند که بحران نه تنها فرد بلکه خانواده و جامعه را نیز درگیر می‌کند. بنابراین مداخله در بحران باید همه این ابعاد را در نظر بگیرد.

انواع بحران‌

بحران‌ها شکل‌های متفاوتی دارند و شناخت نوع بحران به انتخاب مداخله مناسب کمک می‌کند.
بحران‌های تحولی در جریان زندگی طبیعی رخ می‌دهند، مانند ورود به بلوغ، ازدواج یا بازنشستگی. بحران‌های موقعیتی نتیجه رویدادهای ناگهانی مثل بیکاری، تصادف یا طلاق هستند. بحران‌های وجودی بیشتر درونی‌اند و فرد را با پرسش‌های اساسی درباره هویت، معنا و مرگ روبه‌رو می‌کنند. در نهایت بحران‌های آسیب‌زا ناشی از حوادث شدید و غیرقابل پیش‌بینی مانند بلایای طبیعی، جنگ یا سوءاستفاده هستند. هر یک از این بحران‌ها به رویکردهای متفاوتی نیاز دارد اما در همه آن‌ها بازگرداندن آرامش و ایجاد حس توانمندی نقش اصلی را دارد.

مدل‌های مداخله در بحران

روان‌شناسان مدل‌های مختلفی برای مداخله طراحی کرده‌اند.
  پدر تاب آور ی ایران دکتر محمدرضا مقدسی تاکید میکند بر اساس مدل کاپلان بحران چهار مرحله دارد:
افزایش تنش، شکست راهبردهای مقابله‌ای، تلاش برای استفاده از منابع جدید، و در صورت ناکامی، فروپاشی.
مداخله به موقع می‌تواند از رسیدن به مرحله فروپاشی جلوگیری کند.
مدل آگیلرا و مسیک تأکید می‌کند که نتیجه بحران وابسته به برداشت فرد، حمایت‌های اجتماعی و مهارت‌های مقابله‌ای است.
مدل هفت‌مرحله‌ای رابرتز یک چارچوب عملیاتی برای مشاوران ارائه می‌دهد که شامل ارزیابی خطر، ایجاد رابطه، شناسایی مشکل، پردازش هیجان‌ها، یافتن گزینه‌ها، طراحی برنامه عملی و پیگیری است.
در شرایط بحرانی مانند بلایا، از کمک‌های اولیه روان‌شناختی استفاده می‌شود که بر ایمنی، آرام‌سازی، ارتباط اجتماعی و ایجاد امید تمرکز دارد.
همچنین مدل‌های ویژه‌ای برای پیشگیری از خودکشی وجود دارد که آموزش می‌دهند چگونه فرد در معرض خطر را شناسایی و ایمنی او را تأمین کنیم.

 اهداف مداخلات روان‌شناختی در بحران

هدف اصلی مداخلات روان‌شناختی در بحران، حفظ سلامت روان فرد و بازگرداندن او به تعادل است.
اولین هدف همیشه ایمنی است، زیرا ممکن است فرد در معرض خطر آسیب به خود یا دیگران باشد.
سپس کاهش آشفتگی هیجانی و بازگرداندن آرامش اهمیت دارد.
بازیابی عملکردهای پایه‌ای مانند خواب، تغذیه و توانایی برقراری ارتباط ضروری است.
یکی دیگر از اهداف، بسیج منابع اجتماعی است زیرا حمایت اطرافیان نقش مهمی در بهبود دارد. همچنین مشاوران سعی می‌کنند مهارت‌های حل مسئله و راهبردهای مقابله‌ای را تقویت کنند تا فرد بتواند در آینده نیز با چالش‌ها روبه‌رو شود.
در نهایت مداخله باید از بروز مشکلات بلندمدت مانند افسردگی یا اختلال استرس پس از سانحه جلوگیری کند و زمینه رشد و انعطاف‌پذیری فرد را فراهم آورد.


 تکنیک‌ها و روش‌های مداخله در بحران

مداخلات روان‌شناختی در بحران مجموعه‌ای از تکنیک‌ها و روش‌ها هستند که بسته به شرایط فرد استفاده می‌شوند.
نخستین گام، ارزیابی دقیق وضعیت است تا میزان خطر و شدت بحران مشخص شود.
سپس تأمین ایمنی اهمیت دارد، برای مثال ممکن است نیاز باشد وسایل خطرناک از دسترس فرد دور شود یا در شرایط حاد، بستری کوتاه‌مدت صورت گیرد.
پس از آن، ارتباط همدلانه از طریق گوش‌دادن فعال و بازتاب احساسات به فرد کمک می‌کند تا احساس درک شدن داشته باشد.
بازسازی شناختی یکی دیگر از روش‌هاست که در آن مشاور تلاش می‌کند برداشت‌های فاجعه‌آمیز فرد را تعدیل کند.

آموزش مهارت‌های حل مسئله و استفاده از تکنیک‌های آرام‌سازی مانند تمرین تنفس و ذهن‌آگاهی نیز به کاهش تنش کمک می‌کند.
در بسیاری از مواقع، درگیر کردن خانواده و دوستان به عنوان منبع حمایت ضروری است.
مشاوره بحران معمولاً کوتاه‌مدت است و بر بازگشت سریع فرد به عملکرد طبیعی تمرکز دارد.
گاهی اوقات گروه‌درمانی یا جلسات حمایتی جمعی نیز مفید واقع می‌شوند.
آموزش روانی درباره واکنش‌های طبیعی به استرس می‌تواند ترس و ابهام فرد را کاهش دهد.
در شرایط شدید، استفاده کوتاه‌مدت از دارو برای کاهش اضطراب یا بی‌خوابی نیز بخشی از مداخله است.



 مداخلات در موقعیت‌های خاص

بحران‌های خاصی وجود دارند که مداخله در آن‌ها باید با دقت بیشتری انجام شود.
در بحران خودکشی، نخستین اقدام ایمن‌سازی محیط و تهیه برنامه‌ای است که از فرد در برابر آسیب به خود محافظت کند.
در این شرایط باید دلایل ادامه زندگی برجسته شود و فرد به خدمات تخصصی بلندمدت متصل گردد.
در بحران خشونت خانگی، تمرکز اصلی بر ایمنی قربانی و توانمندسازی او است.
فراهم‌کردن دسترسی به پناهگاه و حمایت قانونی اهمیت دارد. در حوادث طبیعی و فجایع جمعی، کمک‌های اولیه روان‌شناختی به کار می‌رود که شامل ایجاد آرامش، حمایت اجتماعی و آموزش راه‌های مقابله است.
در مدارس، پس از رویدادهایی مانند خودکشی یا خشونت، روان‌شناسان تلاش می‌کنند روال عادی را بازگردانند و از طریق غربالگری، دانش‌آموزان آسیب‌پذیر را شناسایی کنند.



ملاحظات فرهنگی

بحران و واکنش‌های روانی به آن در فرهنگ‌های مختلف متفاوت است.
در برخی جوامع، ابراز هیجان آزادانه پذیرفته شده است، در حالی که در جوامع دیگر ممکن است سرکوب احساسات ارزش محسوب شود.
بنابراین مشاور باید به این تفاوت‌ها توجه داشته باشد. زبان، ارزش‌ها و باورهای مذهبی نقش مهمی در نحوه درک بحران دارند.
مشارکت رهبران محلی یا مذهبی می‌تواند روند مداخله را مؤثرتر کند.
همچنین باید نسبت به انگ‌های اجتماعی درباره مشکلات روانی حساس بود و راهکارهایی برای کاهش این انگ‌ها ارائه داد.


ملاحظات اخلاقی و حرفه‌ای

کار در شرایط بحران با چالش‌های اخلاقی زیادی همراه است.
مشاور باید تعادل میان حفظ محرمانگی و وظیفه حفاظت از جان فرد را رعایت کند.
برای مثال، اگر فردی قصد خودکشی جدی داشته باشد، مشاور موظف است برای حفظ جان او موضوع را با افراد مسئول در میان بگذارد.
همچنین توازن میان استقلال فردی و ضرورت ایمنی نیازمند دقت زیاد است.
متخصصان باید در حوزه‌ای که آموزش دیده‌اند فعالیت کنند و در صورت لزوم، فرد را به منابع دیگر ارجاع دهند.
علاوه بر این، مواجهه مداوم با بحران ممکن است برای خود مشاوران فرسودگی یا آسیب ثانویه ایجاد کند، به همین دلیل توجه به خودمراقبتی و حمایت حرفه‌ای ضروری است.


پژوهش‌های مختلف نشان داده‌اند که مداخلات روان‌شناختی در بحران می‌توانند به طور چشمگیری خطر خودکشی و اختلالات روانی بعدی را کاهش دهند.
این مداخلات باعث بهبود عملکرد و افزایش انعطاف‌پذیری می‌شوند. با این حال، همه روش‌ها به یک اندازه مؤثر نیستند.
برای مثال، برخی مطالعات نشان داده‌اند که دی‌بریفینگ یک جلسه‌ای پس از تروما ممکن است همیشه مفید نباشد و حتی در مواردی آسیب‌زا باشد.
آینده مداخلات روان‌شناختی در بحران به سمت استفاده از فناوری‌های نوین مانند مشاوره آنلاین، خطوط تلفنی بحران و ابزارهای هوش مصنوعی برای شناسایی زودهنگام خطر پیش می‌رود. همچنین آموزش جامعه و توسعه سیستم‌های تروما-آگاه در مدارس و بیمارستان‌ها اهمیت بیشتری پیدا کرده است.
تمرکز بر رشد پس از بحران و کمک به افراد برای یافتن معنا در تجربه‌های سخت نیز یکی از مسیرهای جدید در روان‌شناسی بحران محسوب می‌شود.


بحران بخش اجتناب‌ناپذیر زندگی انسان است اما نحوه مواجهه با آن تعیین‌کننده سلامت روان فرد در آینده است.
مداخلات روان‌شناختی در بحران به افراد کمک می‌کنند تا از مرحله آشفتگی عبور کنند، دوباره احساس کنترل به دست آورند و توانایی مقابله خود را بازیابند.
این مداخلات نه تنها در کوتاه‌مدت از آسیب‌های جدی پیشگیری می‌کنند بلکه در بلندمدت می‌توانند زمینه‌ساز رشد و انعطاف‌پذیری باشند.
در دنیای امروز که پر از رویدادهای غیرمنتظره و فشارهای روانی است، آشنایی با اصول مداخله در بحران برای متخصصان سلامت روان، معلمان، مدیران و حتی افراد عادی ضروری است. با استفاده از رویکردهای علمی و انسانی می‌توان بحران را از تهدیدی ویرانگر به فرصتی برای تغییر و رشد تبدیل کرد.