دکتر محمدرضا مقدسی بنیانگذار خانه تاب آوری

تاب‌آوری جمعی در مواجهه با بحران‌ها صرفاً متکی بر توانایی‌های فردی نیست، بلکه مستلزم وجود و تقویت سازوکارهای سازمانی و اجتماعیِ کارآمد و منعطف است. در سطح سازمانی، این به معنای ایجاد ساختارهای مدیریت بحران شفاف، برنامه‌ریزی پیش‌گیرانه و سناریوسازی برای تهدیدات محتمل، تخصیص منابع مالی و لجستیکی ویژه برای شرایط اضطراری، و طراحی سیستم‌های ارتباطی قوی و پشتیبان‌گیر است.
سازمان‌ها باید فرهنگ یادگیری و انطباق‌پذیری را ترویج کنند تا بتوانند پس از ضربات، درس‌آموخته‌ها را تحلیل و فرآیندها را بهبود بخشند. در سطح اجتماعی، زیرساخت‌های حیاتی مقاوم (مانند شبکه‌های آب، برق، ارتباطات و حمل‌ونقل)، سیستم‌های تأمین اجتماعی فراگیر و پاسخگو (مانند بیمه‌ها و کمک‌های اضطراری)، و نهادهای حکمرانی شفاف و قابل اعتماد، پایه‌های اساسی تاب‌آوری را تشکیل می‌دهند.
شبکه‌های همبستگی اجتماعی محلی نقش بی‌بدیلی ایفا می‌کنند؛ انجمن‌های محلی، گروه‌های داوطلب، و ارتباطات محکم همسایگی می‌توانند در اولین ساعات بحران، کمک‌رسانی فوری را سازماندهی کرده و پشتیبانی عاطفی و عملی حیاتی را فراهم کنند.
سازوکارهای مشارکتی** که شامل مردم در برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری و اجرای راهبردهای مقابله با بحران می‌شود، نه تنها اثربخشی پاسخ را افزایش می‌دهد، بلکه حس تعلق و مسئولیت‌پذیری جمعی را تقویت می‌کند.
تاب‌آوری پایدار زمانی محقق می‌شود که سازوکارهای سازمانی (مانند چابکی در توزیع منابع و تصمیم‌گیری) و سازوکارهای اجتماعی (مانند سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی) به‌طور هماهنگ و تقویت‌کننده یکدیگر عمل کنند تا جامعه را قادر سازند نه تنها در برابر شوک‌ها مقاومت کند، بلکه از آنها بیاموزد و قوی‌تر از قبل بازسازی شود.

تاب آوری در بحران، مفهومی بنیادی و چندوجهی در مدیریت بحران است که به توانایی افراد، جوامع و سازمان‌ها برای مقابله، سازگاری و بازیابی پس از مواجهه با شرایط دشوار و تهدیدهای بحران اشاره دارد. این مفهوم شامل چندین عنصر و مؤلفه است که در ادامه به تفصیل در هشت پاراگراف به آن پرداخته می‌شود.
تاب آوری در بحران به معنای توانایی ادامه دادن فعالیت‌ها، حفظ ساختارها و بازیابی از اثرات بحران است. این توانایی به افراد و جوامع کمک می‌کند تا در مواجهه با بحران‌ها، عملکرد خود را حفظ کرده و پس از آن به شرایط عادی یا حتی بهتر بازگردند. تاب آوری از سه جنبه اصلی مقابله، سازگاری و بهبود یافتن تشکیل شده است که هر کدام نقش مهمی در مدیریت بحران ایفا می‌کنند.

تاب آوری در بحران دارای مؤلفه‌های کلیدی شامل مقاومت، جذب، تعدیل و بازیابی است. مقاومت به معنای توانایی ایستادگی در برابر تهدیدهاست، جذب یعنی پذیرش و درک بحران، تعدیل به تغییرات لازم برای مدیریت بحران اشاره دارد و بازیابی توانایی بازگشت به وضعیت پیش از بحران یا بهتر شدن آن است. این چهار مؤلفه به صورت زنجیره‌ای به هم مرتبط بوده و تاب آوری را شکل می‌دهند.

عوامل فردی نقش مهمی در افزایش تاب آوری دارند. سلامت جسمی و روانی، مهارت‌های حل مسئله و تصمیم‌گیری، خودکارآمدی و اعتماد به نفس، انعطاف‌پذیری و توانایی سازگاری از مهم‌ترین این عوامل هستند. همچنین حمایت اجتماعی و روابط بین‌فردی قوی، به افراد کمک می‌کند تا در شرایط بحرانی بهتر عمل کنند و تاب آوری خود را افزایش دهند.

عوامل اجتماعی و محیطی نیز تأثیر قابل توجهی بر تاب آوری دارند. وجود زیرساخت‌های مناسب، آمادگی در برابر بحران، سیاست‌ها و برنامه‌های حمایتی دولت، انسجام و همبستگی اجتماعی، دسترسی به منابع و خدمات ضروری و آموزش‌های مرتبط با مدیریت بحران از جمله این عوامل هستند. این عوامل باعث می‌شوند جوامع بتوانند بهتر با بحران‌ها مقابله کنند و سریع‌تر به وضعیت عادی بازگردند.
تاب آوری سازمانی نیز یکی از ابعاد مهم تاب آوری در بحران است که شامل توانایی سازمان‌ها در پیش‌بینی، اجتناب و تعدیل مثبت در برابر اختلالات محیطی می‌شود. ساختار و فرهنگ سازمانی منعطف، وجود برنامه‌های مدیریت بحران، توانایی یادگیری و بهبود مستمر، ارتباطات موثر و هماهنگی بین بخش‌ها از عوامل کلیدی تاب آوری سازمانی به شمار می‌روند.

تاب آوری فردی علاوه بر عوامل فیزیکی و اجتماعی، وابسته به ویژگی‌های روانی مانند واقع‌گرایی، شفقت ورزی به خود، پذیرش اتفاقات، مدیریت احساسات، عزت نفس و مهارت‌های مسئله‌یابی است. افراد تاب آور معمولاً ذهنیت رشد دارند و به جای تمرکز بر شکست‌ها، از تجربیات منفی درس می‌گیرند و با مدیریت استرس و تنظیم هیجانات، تعادل روانی خود را حفظ می‌کنند.

برای افزایش تاب آوری در بحران، باید به تقویت عوامل فردی، اجتماعی و سازمانی توجه کرد. ارتقای سلامت جسمی و روانی، آموزش مهارت‌های حل مسئله، تقویت خودکارآمدی، ایجاد و حفظ حمایت‌های اجتماعی، توسعه زیرساخت‌های مناسب، اجرای سیاست‌های حمایتی، تقویت انسجام اجتماعی و بهبود برنامه‌های مدیریت بحران از جمله راهکارهای مؤثر هستند.

تاب آوری در بحران برای جوامع اهمیت بالایی دارد زیرا به آن‌ها امکان می‌دهد تا نه تنها از بحران‌ها جان سالم به در ببرند، بلکه پس از آن به شرایط بهتری دست یابند. مفاهیمی مانند ثبات، پاسخ، بازیابی، کاردانی، افزونگی، خطرپذیری و سازگاری به عنوان مضامین فراگیر تاب آوری در جوامع شناخته شده‌اند و این مفاهیم در مراحل مختلف مدیریت بحران نقش کلیدی دارند. بنابراین، تاب آوری در بحران یک عامل حیاتی برای پایداری و توسعه پایدار جوامع است.

مشاور عالی ماموریت ملی تاب آوری فرهنگی در پایان آورده است تاب آوری در بحران یک مفهوم چندبعدی است که ترکیبی از عوامل فردی، اجتماعی، سازمانی و محیطی را در بر می‌گیرد و با تقویت این عناصر می‌توان به مدیریت بهتر بحران‌ها و کاهش آسیب‌های ناشی از آن‌ها دست یافت. این موضوع اهمیت ویژه‌ای در سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های مدیریت بحران دارد تا جوامع و سازمان‌ها بتوانند در برابر تهدیدها مقاوم‌تر و سازگارتر عمل کنند.