به گزارش همیاران به نقل از اداه کل بهزیستی استان گیلان درک مفهوم تاب‌آوری خانوادگی به ما کمک می‌کند تا از نگاه صرفاً منفی به اعتیاد فاصله بگیریم و به ظرفیت‌های خانواده برای رشد و تغییر توجه کنیم.

اعتیاد یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های اجتماعی و بهداشتی در دنیای امروز است. این پدیده نه‌تنها فرد مصرف‌کننده را درگیر می‌کند، بلکه خانواده، اطرافیان و کل جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در بسیاری از کشورها، اعتیاد به مواد مخدر، الکل یا حتی اعتیادهای رفتاری مانند قمار و اینترنت به معضلی جدی تبدیل شده است.

دکتر محمدرضا مقدسی مشاور عالی ماموریت ملی تاب آوری در ادامه آورده است زمانی که یک فرد در خانواده به اعتیاد گرفتار می‌شود، همه اعضا با پیامدهای آن مواجه می‌شوند؛ از مشکلات روانی و اقتصادی گرفته تا تغییر در نقش‌ها و روابط عاطفی. در چنین شرایطی، مفهوم تاب‌آوری خانوادگی اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. تاب‌آوری به معنای توانایی خانواده برای مقاومت در برابر مشکلات، سازگاری با شرایط دشوار و بازسازی دوباره روابط سالم است.

خانواده به عنوان کوچک‌ترین واحد اجتماعی، نقش حیاتی در پیشگیری، مقابله و بهبود از اعتیاد دارد.

اگر خانواده بتواند با چالش‌ها روبه‌رو شود و از منابع درونی و بیرونی خود بهره بگیرد، احتمال بازگشت فرد به زندگی سالم بیشتر خواهد شد. در مقابل، اگر خانواده دچار فروپاشی شود یا نتواند به‌خوبی از پس مشکلات برآید، چرخه اعتیاد تداوم پیدا می‌کند و حتی نسل‌های بعدی را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.

این مقاله به بررسی رابطه بین اعتیاد و تاب‌آوری خانواده پرداخته و ابتدا اعتیاد و ابعاد مختلف آن تعریف می‌گردد، سپس اثرات آن بر نظام خانواده توضیح داده می‌شود. در ادامه، مفهوم تاب‌آوری خانوادگی و عوامل مؤثر بر آن معرفی خواهد شد.

 همچنین نمونه‌هایی از خانواده‌های موفق و شکست‌خورده در مواجهه با اعتیاد مطرح می‌شود و در نهایت، به راهکارها، مداخلات و آینده‌پژوهی در این حوزه اشاره خواهد شد. هدف این نوشتار آن است که نشان دهد خانواده می‌تواند از دل بحران اعتیاد، به نیرویی قوی‌تر و پایدارتر تبدیل شود.

اعتیاد یک اختلال پیچیده و چندبعدی است که به وابستگی جسمی و روانی فرد به یک ماده یا رفتار منجر می‌شود.

 فرد معتاد به مرور توانایی کنترل مصرف خود را از دست می‌دهد و حتی با وجود پیامدهای منفی، همچنان به مصرف ادامه می‌دهد. اعتیاد می‌تواند به مواد مخدر سنتی مانند تریاک و هروئین، مواد صنعتی مانند شیشه و کوکائین یا حتی به الکل، سیگار و داروهای تجویزی مربوط باشد. علاوه بر این، اعتیادهای رفتاری نظیر قمار، بازی‌های اینترنتی و شبکه‌های اجتماعی نیز در سال‌های اخیر به شدت گسترش یافته است.

عوامل متعددی در بروز اعتیاد نقش دارند. از نظر زیستی، ژنتیک و ساختار مغز می‌توانند افراد را مستعدتر کنند. از نظر روان‌شناختی، مشکلاتی مانند افسردگی، اضطراب یا کمبود اعتماد به نفس می‌توانند زمینه‌ساز اعتیاد باشند.

همچنین محیط اجتماعی و فرهنگی، در دسترس بودن مواد، فشار همسالان و نبود حمایت خانوادگی تأثیر زیادی در شروع و تداوم اعتیاد دارد.

پیامدهای اعتیاد تنها به جسم فرد محدود نمی‌شود. مشکلات جسمی مانند بیماری‌های قلبی، کبدی و عفونی، همراه با مشکلات روانی مثل افسردگی و اختلالات شخصیتی، زندگی فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در عین حال، جنبه‌های اقتصادی و اجتماعی نیز آسیب می‌بینند؛ از دست دادن شغل، کاهش بهره‌وری و افزایش جرایم از نتایج رایج اعتیاد هستند.

اعتیاد یک مشکل فردی نیست بلکه یک پدیده اجتماعی است. هر فردی که به دام آن می‌افتد، خانواده و اطرافیان خود را نیز گرفتار می‌کند. بنابراین، درک ابعاد مختلف اعتیاد مقدمه‌ای ضروری برای پرداختن به موضوع تاب‌آوری خانوادگی و چگونگی مقابله خانواده‌ها با این بحران محسوب می‌شود.

خانواده و نظام‌های خانوادگی در مواجهه با اعتیاد

خانواده یک نظام پویا و به‌هم‌پیوسته است که اعضای آن بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند. زمانی که یکی از اعضا دچار اعتیاد می‌شود، کل ساختار خانواده تحت تأثیر قرار می‌گیرد. روابط عاطفی دچار تنش می‌شود، نقش‌ها تغییر می‌کند و اعتماد بین افراد آسیب می‌بیند. در بسیاری از موارد، خانواده‌ها برای سازگاری با شرایط جدید، الگوهای خاصی از رفتار را توسعه می‌دهند که گاهی مفید و گاهی آسیب‌زا هستند.

در خانواده‌های درگیر اعتیاد، نقش‌های سنتی می‌تواند تغییر کند. به عنوان مثال، کودکی که باید دوران رشد خود را در آرامش بگذراند، ممکن است نقش مراقب والد معتاد را بر عهده بگیردیا همسر فرد معتاد مجبور می‌شود مسئولیت‌های اقتصادی و تربیتی بیشتری را به دوش بکشد.

این تغییر نقش‌ها فشار روانی زیادی بر اعضای خانواده وارد می‌کند و در برخی موارد موجب فرسودگی عاطفی می‌شود.

تأثیر اعتیاد تنها محدود به خانواده فعلی نیست، بلکه می‌تواند به نسل‌های بعدی نیز سرایت کند. کودکانی که در چنین خانواده‌هایی بزرگ می‌شوند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به مشکلات روانی، اختلالات رفتاری و حتی اعتیاد قرار دارند. به همین دلیل است که پژوهشگران از مفهوم انتقال بین‌نسلی اعتیاد سخن می‌گویند.

با وجود تمام این چالش‌ها، برخی خانواده‌ها توانسته‌اند با ایجاد تغییرات مثبت، نظام خود را بازسازی کنند. این خانواده‌ها از منابع حمایتی داخلی مانند همبستگی و گفتگو و همچنین منابع بیرونی مانند مشاوره و گروه‌های حمایتی بهره می‌گیرند. بنابراین، مطالعه نظام خانوادگی در زمینه اعتیاد نه‌تنها برای درک مشکلات بلکه برای یافتن راه‌های تقویت تاب‌آوری اهمیت دارد.
 

تاب‌آوری خانوادگی:

                       مفاهیم و چارچوب‌

تاب‌آوری به معنای توانایی یک فرد یا خانواده برای ایستادگی در برابر مشکلات، سازگاری با شرایط دشوار و یافتن راه‌های جدید برای ادامه زندگی است. وقتی صحبت از تاب‌آوری خانوادگی می‌شود، منظور مجموعه‌ای از فرایندها و مهارت‌هاست که خانواده را قادر می‌سازد بحران‌ها را مدیریت کرده و از دل سختی‌ها قوی‌تر بیرون بیاید.

یکی از نظریه‌های مهم در این زمینه، چارچوب تاب‌آوری خانوادگی والِش است.

بر اساس این مدل، سه حوزه اصلی در تاب‌آوری خانواده نقش دارند.
نخست باورهای خانواده که شامل معنا دادن به مشکلات، حفظ امید و دیدگاه مثبت است.
دوم الگوهای سازمانی که به انعطاف‌پذیری، همبستگی و توانایی تقسیم وظایف مربوط می‌شود.
سوم فرایندهای ارتباطی که شامل گفتگوی باز، بیان احساسات و حل مسئله به شیوه‌ای سازنده است.

تاب‌آوری خانوادگی شامل رشد و تحول نیز می‌شود. خانواده‌هایی که تاب‌آور هستند، نه‌تنها می‌توانند بحران اعتیاد را پشت سر بگذارند، بلکه روابطشان عمیق‌تر و معنادارتر نیز می‌شود. عوامل محافظتی مانند حمایت اجتماعی، شبکه دوستان و اقوام، دسترسی به خدمات درمانی و باورهای مذهبی و فرهنگی می‌توانند تاب‌آوری را تقویت کنند. در مقابل، عواملی مانند فقر، انزوای اجتماعی و انگ اعتیاد به‌عنوان عوامل خطر عمل می‌کنند و تاب‌آوری خانواده را تضعیف می‌سازند.

درک مفهوم تاب‌آوری خانوادگی به ما کمک می‌کند تا از نگاه صرفاً منفی به اعتیاد فاصله بگیریم و به ظرفیت‌های خانواده برای رشد و تغییر توجه کنیم.

این دیدگاه هم برای پژوهشگران و هم  برای درمانگران و سیاست‌گذاران نیز راهگشا است.

تأثیر اعتیاد بر کارکرد خانواده

وقتی یکی از اعضای خانواده به اعتیاد دچار می‌شود، عملکرد کل خانواده مختل می‌گردد. اولین تأثیر در حوزه روانی و عاطفی است.
احساس شرم، خشم، ناامیدی و اضطراب در میان اعضا افزایش می‌یابد. روابط عاطفی سرد یا پرتنش می‌شوند و اعتماد از بین می‌رود. این وضعیت به‌ویژه برای کودکان آسیب‌زا است، زیرا آنان نیازمند محیطی امن و آرام برای رشد هستند.

از نظر اجتماعی، خانواده‌های درگیر اعتیاد معمولاً منزوی می‌شوند.

ترس از قضاوت دیگران و انگ اجتماعی باعث می‌شود اعضای خانواده مشکلات خود را پنهان کنند.

 این پنهان‌کاری مانع دریافت حمایت اجتماعی می‌شود و چرخه مشکلات را پیچیده‌تر می‌سازد. علاوه بر آن، روابط خانوادگی گسترده‌تر با اقوام و دوستان نیز آسیب می‌بیند و خانواده به تدریج احساس تنهایی بیشتری می‌کند.

از نظر اقتصادی، اعتیاد هزینه‌های سنگینی بر خانواده تحمیل می‌کند.

 هزینه خرید مواد، از دست دادن شغل فرد معتاد و هزینه‌های درمانی باعث فشار مالی می‌شود. در بسیاری از موارد، خانواده مجبور است دارایی‌های خود را بفروشد یا بدهی‌های سنگین بپذیرد. این فشار اقتصادی خود به تنش‌های بیشتری در روابط خانوادگی دامن می‌زند.

یکی دیگر از پیامدهای مهم اعتیاد، تغییر در سبک فرزندپروری است. والدینی که گرفتار اعتیاد هستند، معمولاً توانایی کمتری در توجه به نیازهای فرزندان دارند. در نتیجه، کودکان ممکن است دچار مشکلات رفتاری، افت تحصیلی و حتی گرایش به بزهکاری شوند.

اعتیاد یک تهدید جدی برای سلامت روانی و اجتماعی نسل آینده نیز محسوب می‌شود.

 مسیرهای تاب‌آوری در خانواده‌ها

با وجود تمام مشکلاتی که اعتیاد ایجاد می‌کند، بسیاری از خانواده‌ها توانسته‌اند راه‌هایی برای تاب‌آوری بیابند. یکی از مهم‌ترین این راه‌ها، تقویت ارتباطات درون خانواده است.

 گفتگوی باز و صادقانه درباره مشکلات، بیان احساسات بدون قضاوت و شنیدن دیدگاه‌های یکدیگر می‌تواند فشار روانی را کاهش دهد. خانواده‌هایی که مهارت حل مسئله را توسعه می‌دهند، بهتر می‌توانند در برابر بحران‌ها ایستادگی کنند.

تنظیم هیجان و استفاده از راهبردهای مقابله‌ای سالم نیز نقش حیاتی دارد. به جای پنهان کردن احساسات یا استفاده از خشونت، خانواده‌ها می‌توانند با تکنیک‌های آرام‌سازی، ورزش یا فعالیت‌های جمعی، هیجانات خود را مدیریت کنند.

حمایت اجتماعی بیرونی نیز یکی از ارکان اصلی تاب‌آوری است.
ارتباط با بستگان، دوستان و گروه‌های حمایتی مانند انجمن‌های خانواده معتادان می‌تواند حس تنهایی را کاهش دهد و منابع جدیدی برای مقابله فراهم کند. همچنین دسترسی به خدمات درمانی، مشاوره و مددکاری اجتماعی می‌تواند مسیر بازسازی خانواده را هموارتر سازد.

فرهنگ، ایمان و معناجویی نیز به خانواده‌ها کمک می‌کند تا بحران اعتیاد را نه‌تنها به‌عنوان یک تهدید بلکه به‌عنوان فرصتی برای رشد ببینند. خانواده‌هایی که باور دارند از دل سختی می‌توانند معنا و ارزش‌های جدیدی بیابند، قدرت بیشتری در عبور از بحران پیدا می‌کنند. در مجموع، تاب‌آوری خانواده حاصل ترکیبی از منابع درونی و بیرونی است که با تلاش و همبستگی اعضا تقویت می‌شود.

در بررسی خانواده‌ها می‌توان نمونه‌های متنوعی یافت که نشان می‌دهد چگونه برخی خانواده‌ها در برابر اعتیاد فروپاشیده‌اند و برخی دیگر توانسته‌اند با قدرت بیشتری ادامه دهند.
در خانواده‌هایی که تاب‌آوری ضعیف است، اعتیاد یک عضو باعث می‌شود دیگران دچار فرسودگی شوند. به‌عنوان مثال، پدری که به مصرف مواد مخدر وابسته است، ممکن است درآمد خانواده را صرف خرید مواد کند. در نتیجه، فشار مالی بر خانواده افزایش می‌یابد، همسر مجبور می‌شود نقش اقتصادی بیشتری بر عهده بگیرد و کودکان از مراقبت کافی محروم می‌شوند.
در چنین شرایطی، اختلافات شدید، خشونت خانگی و حتی طلاق ممکن است رخ دهد.

در مقابل، خانواده‌هایی وجود دارند که با وجود اعتیاد یک عضو، توانسته‌اند انسجام خود را حفظ کنند.

این خانواده‌ها معمولاً با گفتگو و حمایت متقابل تلاش می‌کنند عضو معتاد را به سمت درمان سوق دهند.
برای مثال، خانواده‌ای که با شرکت در جلسات گروه‌های حمایتی مانند ال-انان آگاهی بیشتری کسب کرده‌اند، توانسته‌اند با درک بهتر شرایط، فشار روانی خود را مدیریت کرده و امید به تغییر را حفظ کنند.

در برخی موارد، اعتیاد یک فرصت برای بازنگری در روابط خانوادگی و ایجاد پیوندهای عمیق‌تر میان اعضا شده است.

مطالعات موردی نشان می‌دهد که کلید موفقیت خانواده‌های تاب‌آور، ترکیبی از پذیرش واقعیت، تلاش برای تغییر، استفاده از منابع بیرونی و حفظ امید است.

این نمونه‌ها به ما یادآوری می‌کنند که حتی در تاریک‌ترین لحظات نیز امکان بازسازی و تحول وجود دارد.


مقابله نیازمند مداخله و حمایت از سوی خانواده، جامعه و نهادهای تخصصی است.

یکی از روش‌های مؤثر، درمان‌های خانوادگی است. خانواده‌درمانی و رویکردهای سیستمی به اعضا کمک می‌کند تا نقش‌ها و روابط خود را بازبینی کرده و الگوهای سالم‌تری ایجاد کنند. درمان‌های شناختی رفتاری نیز می‌تواند به خانواده کمک کند تا باورهای غلط خود را اصلاح کرده و مهارت‌های مقابله‌ای جدید بیاموزند.

گروه‌های حمایتی و همتا نیز نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند.

انجمن‌هایی مانند ال-انان و نار-انان فضایی امن فراهم می‌کنند تا خانواده‌ها تجربیات خود را به اشتراک بگذارند و احساس کنند در این مسیر تنها نیستند. این گروه‌ها علاوه بر حمایت عاطفی، اطلاعات و راهکارهای کاربردی نیز ارائه می‌دهند.

نظام‌های اجتماعی و سیاست‌های حمایتی نیز اهمیت زیادی دارند. دولت‌ها می‌توانند با ایجاد مراکز درمانی قابل دسترس، ارائه خدمات مشاوره‌ای رایگان و برنامه‌های پیشگیری، نقش مؤثری در کاهش آسیب‌های اعتیاد ایفا کنند. مدارس نیز می‌توانند با آموزش مهارت‌های زندگی و آگاهی‌بخشی به دانش‌آموزان و والدین، در پیشگیری نقش داشته باشند.

دکترمحمدرضا مقدسی مدیر و موسس خانه تاب آوری تاکید میکند مداخلات مؤثر باید جامع و چندبعدی باشند. یعنی هم به فرد معتاد کمک کنند و هم خانواده و جامعه را درگیر کنند. تنها در این صورت است که می‌توان چرخه اعتیاد را متوقف کرد و زمینه را برای بازسازی خانواده و تقویت تاب‌آوری فراهم ساخت.

چالش‌ها و محدودیت‌های تاب‌آوری

اگرچه تاب‌آوری خانوادگی نقش مهمی در مقابله با اعتیاد دارد، اما موانع و محدودیت‌های زیادی نیز وجود دارد. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها انگ و برچسب اجتماعی است. خانواده‌ها اغلب از ترس قضاوت دیگران مشکلات خود را پنهان می‌کنند. این پنهان‌کاری باعث می‌شود دسترسی به منابع حمایتی کاهش یابد و فشار روانی بیشتری بر خانواده وارد شود.

نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی نیز مانعی جدی هستند. خانواده‌هایی که در شرایط فقر زندگی می‌کنند، توانایی کمتری برای دسترسی به خدمات درمانی و حمایتی دارند. همچنین فشار اقتصادی ناشی از اعتیاد می‌تواند تاب‌آوری خانواده را به شدت تضعیف کند.

یکی دیگر از چالش‌ها، چرخه عود و بازگشت به مصرف است. حتی پس از درمان موفق، امکان بازگشت فرد معتاد به مصرف وجود دارد. این موضوع می‌تواند امید خانواده را از بین ببرد و احساس شکست ایجاد کند. مدیریت این چرخه نیازمند صبر، حمایت مداوم و استفاده از مداخلات تخصصی است.

عوامل فرهنگی نیز گاهی مانع تاب‌آوری می‌شوند. در برخی فرهنگ‌ها صحبت کردن درباره مشکلات خانوادگی یک تابو محسوب می‌شود. این امر مانع از بیان احساسات و دریافت کمک بیرونی می‌شود.

با وجود این چالش‌ها، آگاهی‌بخشی، آموزش و تقویت حمایت‌های اجتماعی می‌تواند بخشی از این محدودیت‌ها را کاهش دهد. خانواده‌ها باید بدانند که تاب‌آوری یک فرایند تدریجی است و با تلاش مشترک می‌توان بر بسیاری از موانع غلبه کرد.

پژوهش‌ در حوزه اعتیاد و تاب‌آوری خانوادگی همچنان در حال گسترش است و آینده روشنی در این زمینه پیش‌بینی می‌شود. یکی از جهت‌گیری‌های مهم، تمرکز بر پیشگیری است. به جای آنکه تنها پس از بروز اعتیاد به فکر مداخله باشیم، می‌توان با آموزش مهارت‌های زندگی، تقویت ارتباطات خانوادگی و ایجاد حمایت‌های اجتماعی، از ابتدا احتمال اعتیاد را کاهش داد.

فناوری نیز می‌تواند در آینده نقش مهمی ایفا کند. استفاده از اپلیکیشن‌های مشاوره آنلاین، گروه‌های حمایتی مجازی و برنامه‌های آموزشی اینترنتی می‌تواند دسترسی خانواده‌ها به منابع کمک‌رسانی را افزایش دهد. این ابزارها به‌ویژه برای خانواده‌هایی که در مناطق دورافتاده زندگی می‌کنند، بسیار مفید هستند.

از نظر درمانی، رویکردهای تلفیقی که هم بر فرد معتاد و هم بر خانواده تمرکز دارند، روزبه‌روز اهمیت بیشتری می‌یابند. پژوهشگران در حال بررسی روش‌هایی هستند که تاب‌آوری خانوادگی را به طور مستقیم تقویت کند، مانند برنامه‌های آموزش گروهی برای والدین و فرزندان.

همچنین در آینده، سیاست‌گذاران باید به کاهش انگ اجتماعی و افزایش آگاهی عمومی توجه ویژه داشته باشند. اگر جامعه نگاه مثبت‌تری به فرایند درمان و بازتوانی داشته باشد، خانواده‌ها راحت‌تر از منابع حمایتی استفاده خواهند کرد.
در مجموع، چشم‌انداز آینده ترکیبی از پژوهش‌های علمی، فناوری‌های نوین و سیاست‌های حمایتی است که می‌تواند به خانواده‌ها کمک کند در برابر اعتیاد قوی‌تر شوند.

اعتیاد یکی از چالش‌های بزرگ فردی و اجتماعی است که اثرات آن از مرزهای شخصی فراتر می‌رود و کل خانواده را درگیر می‌کند. خانواده به‌عنوان نخستین محیط اجتماعی فرد، هم می‌تواند عاملی برای تشدید مشکلات باشد و هم بستری برای بازسازی و بهبود. کلید این تفاوت در میزان تاب‌آوری خانوادگی نهفته است.

تاب‌آوری به خانواده امکان می‌دهد در برابر بحران اعتیاد مقاومت کند، خود را با شرایط جدید تطبیق دهد و حتی از دل سختی‌ها قوی‌تر بیرون بیاید. عوامل متعددی در این مسیر نقش دارند؛ از باورهای مثبت و ارتباطات سالم گرفته تا حمایت اجتماعی و دسترسی به خدمات درمانی. در مقابل، عواملی مانند انگ اجتماعی، فقر و چرخه عود می‌توانند تاب‌آوری را تضعیف کنند.

با این حال، تجربه خانواده‌های موفق نشان می‌دهد که تغییر و بازسازی امکان‌پذیر است. از طریق گفتگو، همبستگی، آموزش و استفاده از منابع حمایتی می‌توان مسیر دشوار اعتیاد را به فرصتی برای رشد و تحول تبدیل کرد.

بنابراین، برای مقابله مؤثر با اعتیاد باید خانواده را در مرکز توجه قرار داد. سیاست‌گذاران، درمانگران و جامعه باید به خانواده‌ها کمک کنند تا منابع تاب‌آوری خود را بشناسند و تقویت کنند. در نهایت، امید و باور به تغییر می‌تواند خانواده‌ها را از دل بحران اعتیاد به سوی آینده‌ای سالم‌تر و پایدارتر هدایت کند.