چالش‌های اصلی زیست دیجیتال

*
دکتر علیرضا صارمی

زیستن در عصر دیجیتال همان‌قدر که فرصت‌های بی‌نظیری برای رشد فردی و اجتماعی فراهم می‌کند، در عین حال چالش‌های بزرگی را نیز به همراه دارد.
بسیاری از این چالش‌ها به دلیل ماهیت شبکه‌های اجتماعی و الگوریتم‌های پیچیده آن‌ها شکل گرفته‌اند و برخی دیگر ناشی از کمبود آگاهی و سواد دیجیتال در میان کاربران است.
برای آنکه بتوانیم تصویری روشن از زیست دیجیتال امروز داشته باشیم، لازم است این چالش‌ها را دقیق‌تر بررسی کنیم تا در ادامه بتوانیم راهکارهای عملی برای مدیریت آن‌ها ارائه دهیم.

یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست دیجیتال، وابستگی رفتاری یا همان اعتیاد به فضای مجازی است.
بسیاری از کاربران به شکل ناخودآگاه زمان زیادی را صرف شبکه‌های اجتماعی می‌کنند، بی‌آنکه هدف مشخصی داشته باشند.
این وابستگی ناشی از سازوکارهایی است که پلتفرم‌ها برای جلب توجه کاربران طراحی کرده‌اند.
هر بار که کاربر یک لایک یا پیام دریافت می‌کند، مغز او دوزی از هورمون دوپامین ترشح می‌کند و همین چرخه به مرور زمان نوعی شرطی‌سازی رفتاری ایجاد می‌کند.
نتیجه این روند آن است که کاربر بدون دلیل مشخص بارها و بارها صفحه گوشی خود را بررسی می‌کند و از انجام کارهای مهم‌تر بازمی‌ماند. اعتیاد دیجیتال نه‌تنها بهره‌وری فرد را کاهش می‌دهد، بلکه بر سلامت روان او نیز اثر منفی می‌گذارد. اضطراب، بی‌قراری و حتی احساس پوچی از پیامدهای این وابستگی هستند.

چالش مهم دیگر، مقایسه اجتماعی و کاهش عزت‌نفس است.
در شبکه‌های اجتماعی معمولاً افراد بهترین لحظات زندگی خود را به نمایش می‌گذارند؛ عکس‌های ویرایش‌شده، سفرهای لوکس، خریدهای گران‌قیمت یا لحظات شاد خانوادگی. وقتی کاربری مدام با چنین تصاویر اغراق‌آمیزی مواجه می‌شود، ناخودآگاه زندگی خود را با آن مقایسه می‌کند.
این مقایسه نابرابر می‌تواند باعث احساس ناکافی بودن، کاهش اعتمادبه‌نفس و حتی افسردگی شود. به این ترتیب، فضایی که می‌تواند بستری برای ارتباط و یادگیری باشد، به عاملی برای تخریب سلامت روان تبدیل می‌شود.

زیست دیجیتال همچنین چالش بزرگی در حوزه روابط خانوادگی و اجتماعی ایجاد کرده است.
امروزه بسیاری از افراد زمان بیشتری را در فضای مجازی می‌گذرانند تا در کنار خانواده یا دوستان خود. این تغییر سبک زندگی باعث می‌شود روابط چهره‌به‌چهره کم‌رنگ شود و صمیمیت واقعی کاهش یابد. حتی در جمع‌های خانوادگی، اعضا اغلب به جای گفتگو با یکدیگر، مشغول گوشی‌های خود هستند. این وضعیت به مرور زمان موجب فرسایش روابط عاطفی و افزایش احساس تنهایی می‌شود. در حالی که انسان به طور طبیعی موجودی اجتماعی است و برای حفظ سلامت روانی خود نیازمند ارتباط واقعی و معنادار با دیگران است.

یکی دیگر از چالش‌های جدی زیست دیجیتال، گسترش اطلاعات نادرست و اخبار جعلی است. اینترنت فضایی گسترده برای انتشار سریع داده‌ها فراهم کرده است، اما همه این داده‌ها معتبر و صحیح نیستند. نبود مهارت کافی در تشخیص منبع معتبر از نامعتبر باعث می‌شود بسیاری از کاربران به راحتی تحت تأثیر اخبار جعلی قرار گیرند. این موضوع نه تنها موجب سردرگمی فردی می‌شود، بلکه می‌تواند بر جامعه نیز اثرات مخربی بگذارد. انتشار شایعات در زمینه سلامت، اقتصاد یا سیاست نمونه‌ای روشن از پیامدهای این چالش است. در سال‌های اخیر نمونه‌های متعددی از تأثیر اخبار جعلی بر تصمیم‌گیری‌های اجتماعی و حتی سیاسی دیده شده است.

در کنار این مسائل، تهدیدهای امنیتی و نقض حریم خصوصی نیز بخشی جدایی‌ناپذیر از چالش‌های زیست دیجیتال هستند.
بسیاری از کاربران بدون توجه به تنظیمات امنیتی، اطلاعات شخصی خود را در اختیار پلتفرم‌ها قرار می‌دهند.
این اطلاعات گاهی برای تبلیغات هدفمند استفاده می‌شود و گاهی ممکن است در معرض سوءاستفاده‌های جدی‌تر قرار گیرد. هک حساب‌های کاربری، سرقت اطلاعات بانکی یا دسترسی غیرمجاز به داده‌های شخصی نمونه‌هایی از خطراتی است که می‌تواند زندگی دیجیتال را ناامن کند. نبود آگاهی در زمینه امنیت سایبری باعث شده بسیاری از افراد آسیب‌پذیرتر از آن چیزی باشند که تصور می‌کنند.

چالش دیگر به مسئله هویت و اعتماد در فضای دیجیتال مربوط می‌شود.
در دنیای آنلاین هر کسی می‌تواند هویتی متفاوت از واقعیت خود بسازد.
این امکان از یک سو به افراد آزادی بیان بیشتری می‌دهد، اما از سوی دیگر زمینه‌ساز فریب، جعل هویت و سوءاستفاده نیز هست.
کاربرانی که بدون احتیاط وارد روابط آنلاین می‌شوند ممکن است با افراد ناشناسی روبه‌رو شوند که خود را به شکل دیگری معرفی می‌کنند.
همین مسئله اعتماد در فضای دیجیتال را دشوار می‌سازد و روابط انسانی را شکننده می‌کند.

در کنار همه این موارد باید به مسئله فرسودگی دیجیتال نیز اشاره کرد.
استفاده مداوم از دستگاه‌های هوشمند، حجم بالای اطلاعات و پیام‌های دریافتی و فشار مداوم برای پاسخ‌گویی سریع می‌تواند باعث خستگی ذهنی و کاهش تمرکز شود.
بسیاری از افراد به دلیل همین فشار مداوم، احساس می‌کنند هیچ‌گاه از کار و ارتباطات جدا نمی‌شوند.
مرز میان زمان کار و استراحت در زندگی دیجیتال به شدت کمرنگ شده است و همین موضوع بر سلامت جسمی و روانی اثر منفی می‌گذارد.

نکته مهم این است که همه این چالش‌ها به هم مرتبط هستند و یکدیگر را تقویت می‌کنند.
برای مثال، فردی که دچار اعتیاد رفتاری به شبکه‌های اجتماعی است، بیشتر در معرض مقایسه اجتماعی و کاهش عزت‌نفس قرار می‌گیرد.
یا کسی که درگیر اخبار جعلی می‌شود، به دلیل اضطراب ناشی از این اطلاعات نادرست، ممکن است بیش از پیش احساس فرسودگی کند.
بنابراین برای درک درست از زیست دیجیتال باید این مسائل را به صورت یک مجموعه پیچیده در نظر گرفت، نه مشکلاتی جداگانه.

با وجود این چالش‌ها، باید توجه داشت که فضای دیجیتال ذاتاً نه مثبت است و نه منفی. آنچه ماهیت آن را شکل می‌دهد، نحوه استفاده ماست.
همان‌طور که یک چاقو می‌تواند هم برای بریدن نان استفاده شود و هم برای آسیب رساندن، اینترنت و فناوری‌های دیجیتال نیز ابزارهایی هستند که کیفیت تأثیر آن‌ها به هدف و شیوه استفاده بستگی دارد. اگر کاربران با آگاهی، سواد دیجیتال و تفکر انتقادی وارد این فضا شوند، می‌توانند از فرصت‌های بی‌نظیر آن برای رشد و توسعه بهره‌مند شوند. اما اگر استفاده از این فضا بدون هدف و آگاهی باشد، پیامدهای منفی بر سلامت فردی و اجتماعی اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.

جمع‌بندی این بخش نشان می‌دهد که زیست دیجیتال چالش‌های فراوانی دارد؛ از اعتیاد رفتاری و مقایسه اجتماعی گرفته تا فرسایش روابط واقعی، گسترش اخبار جعلی، تهدیدهای امنیتی و فرسودگی ذهنی. شناخت این چالش‌ها اولین گام برای مدیریت آن‌هاست.
اما براستی چگونه می‌توان با آموزش، فرهنگ‌سازی و طراحی درست سیاست‌ها از تهدیدها عبور کرد و زیست دیجیتال را به فرصتی برای توانمندسازی و همبستگی اجتماعی تبدیل ساخت؟