تاب‌آوری افراد دارای معلولیت در بحران و پس‌ از بحران

خاطره اکبری
روانشناس وکارشناس سلامت

تاب‌آوری یا Resiliency به معنای توانایی آستانه تحمل، مقابله و بازیابی از شرایط دشوار و بحران‌ها است که به‌شدت برای گروه‌های آسیب‌پذیر مانند افراد دارای معلولیت اهمیت دارد.
این گروه از افراد به دلیل وجود محدودیت‌های جسمی، روانی و اجتماعی، بیشتر در معرض تأثیرات منفی بحران‌ها مانند زلزله، سیل، جنگ و بلایای طبیعی قرار دارند.
اهمیت تاب‌آوری در این افراد به جهت حفظ سلامت روان، استقلال فردی، مشارکت اجتماعی و کیفیت زندگی در بحران و دوران پس‌بحران حیاتی است.
تاب‌آوری در افراد دارای معلولیت به معنای توانایی سازگاری مثبت و موثر با شرایط بحرانی و بازیابی سلامت روانی، جسمی و اجتماعی پس از بحران است.

این مفهوم شامل چند بعد مهم است:

- مقاومت: توانایی ایستادگی و حفظ سلامت در برابر استرس‌ها و فشارهای ناشی از بحران.
- جذب: ظرفیت پذیرش واقعیت بحران و کاهش اثرات مخرب آن بر روان و زندگی.
- تعدیل: انعطاف‌پذیری در برخورد با تغییرات ناگهانی و دشوار.
- بازیابی: توانایی بازسازی زندگی و بازگشت به شرایط عادی پس از بحران.

تاب‌آوری به عنوان فرآیندی پویا، نه فقط به عوامل درونی افراد بلکه به شرایط محیطی، حمایتی، فرهنگی و اقتصادی نیز وابسته است. حمایت خانواده، دسترسی به خدمات توان‌بخشی و درمانی، آموزش مهارت‌های مقابله‌ای و پذیرش اجتماعی از عوامل مستعدکننده تاب‌آوری هستند.

چالش‌های افراد دارای معلولیت در مواجهه با بحران

افراد دارای معلولیت در موقع بحران با چالش‌های چندوجهی و پیچیده‌ای روبرو هستند که نقش مهمی در کاهش تاب‌آوری آنها دارد. این چالش‌ها شامل موارد زیر است:

- محدودیت‌های فیزیکی که دسترسی به امکانات امدادی، درمانی و اطلاعات اضطراری را با مشکل مواجه می‌کند.
- ضعف زیرساخت‌های شهری و ساختمان‌های غیر مقاوم که فضاهای امن برای این افراد را کاهش می‌دهد.
- کمبود آموزش‌های تخصصی برای مقابله با بحران ویژه این گروه.
- نبود شبکه‌های حمایتی موثر و حضور ناکافی در فرایندهای مدیریت بحران.
- افزایش ریسک انزوای اجتماعی و اختلالات روانی مانند اضطراب، افسردگی و ترس مزمن بعد از بحران.



 نقش آموزش مهارت‌های مقابله‌ای در افزایش تاب‌آوری

یکی از راهکارهای کلیدی برای افزایش تاب‌آوری افراد دارای معلولیت، آموزش مهارت‌های زندگی و مقابله‌ای است.
آموزش‌هایی که به این گروه ارائه می‌شود باید تخصصی، قابل دسترس و متناسب با نیازهای خاص آنها باشد.
آموزش مهارت‌هایی مانند تنظیم هیجان‌ها، مدیریت استرس، حل مسئله، ارتباط موثر و خودمراقبتی، باعث افزایش عزت نفس و خودکارآمدی فرد شده و توانایی مقابله با چالش‌ها را بالا می‌برد. مطالعات نشان داده‌اند که نوجوانان دارای معلولیت که مهارت‌های زندگی را آموزش می‌بینند، بهتر می‌توانند با بحران‌ها مقابله کنند و از بروز مشکلات روانی پیشگیری نمایند.

اهمیت شبکه‌های حمایت اجتماعی و خانواده

تاب‌آوری افراد دارای معلولیت در بحران با حمایت‌های اجتماعی و عاطفی خانواده و جامعه رابطه‌ای مستقیم دارد.
حمایت مالی، روانی و عملی از سوی نزدیکان، گروه‌های اجتماعی و نهادهای حمایتی، بستر امنی فراهم می‌کند تا افراد با اطمینان بیشتر در شرایط سخت دوام آورند.
علاوه بر خانواده، سازمان‌های مردم‌نهاد، دستگاه‌های بهزیستی و خدمات اجتماعی باید ساختارهای حمایتی تخصصی برای این گروه فراهم کنند که شامل مشاوره روانشناسی، کمک‌های اجتماعی و تامین منابع لازم باشد.

توان‌بخشی جامع به عنوان ابزار افزایش تاب‌آوری

توان‌بخشی در ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی، نقشی اساسی در تقویت تاب‌آوری افراد دارای معلولیت دارد.
برنامه‌های توان‌بخشی وسیع و تخصصی که شامل فیزیوتراپی، کاردرمانی، مشاوره روانشناختی و آموزش مهارت‌های اجتماعی هستند،
موجب افزایش استقلال فردی و کیفیت زندگی می‌شوند. این برنامه‌ها افراد را از حالت «بیمار» بودن به عنوان اعضای فعال و کارآمد جامعه تبدیل می‌کند؛ بنابراین، بهره‌گیری از رویکردهای نوین توان‌بخشی و بازتوانی، یک اولویت کلیدی در مدیریت بحران برای این گروه است.

 راهکارهای مدیریتی و سیاست‌گذاری برای تقویت تاب‌ آوری

برای افزایش تاب‌آوری افراد دارای معلولیت در بحران و پس از بحران، سیاست‌گذاران باید به این نکات توجه کنند:

- تصویب و اجرایی کردن قوانین حمایت از حقوق معلولان و تأمین امکانات مناسب.
- توسعه زیرساخت های شهری و خدمات امدادی دسترس‌پذیر برای همه گروه‌های آسیب‌پذیر.
- راه‌اندازی برنامه‌های آموزشی منظم و فراگیر با محوریت ارتقای تاب‌آوری و آمادگی در برابر بحران.
- اهمیت دادن به مشارکت فعال افراد دارای معلولیت در طراحی و اجرای برنامه‌های مدیریت بحران.
- تقویت همکاری بین‌بخشی بین سازمان‌های دولتی، غیردولتی و خانواده‌ها برای ساختن شبکه‌های حمایتی مستحکم.

تاب‌آوری پسا بحران و بازسازی زندگی

تاب‌آوری پسا بحران به فرآیندی اشاره دارد که افراد نه تنها از بحران بازمی‌گردند، بلکه توانایی رشد و سازگاری بهتر در برابر شرایط جدید را نیز کسب می‌کنند. برای افراد دارای معلولیت، این مرحله بسیار حیاتی است زیرا می‌تواند فرصت‌های بازسازی روانی، اجتماعی و اقتصادی را فراهم کند. برنامه‌های پس از بحران باید شامل خدمات سلامت روان، بازتوانی، آموزش مهارت‌های جدید و حمایت‌های اجتماعی مستمر باشد تا افراد بتوانند به زندگی فعال و مستقل خود بازگردند.

 تأکید بر معنویت و مشارکت اجتماعی

در کنار آموزش و توانمندسازی، معنویت و ارتباط اجتماعی از عوامل کلیدی تاب‌آوری افراد دارای معلولیت هستند. احساس تعلق به جمع، پیوندهای حمایتی و باورهای معنوی می‌تواند منبع قدرت و انگیزه برای تحمل فشارهای بحران باشد. تقویت مشارکت اجتماعی نیز فرایند اجتماعی شدن را تسهیل کرده و زمینه را برای ایجاد سرمایه اجتماعی و تاب‌آوری جمعی فراهم می‌آورد.
تاب‌آوری افراد دارای معلولیت در بحران و پس از بحران، مسأله‌ای پیچیده و چند بعدی است که به توانایی‌های فردی و شرایط اجتماعی محیط بستگی دارد. برای تحقق این هدف، آموزش تخصصی، توسعه زیرساخت‌های مناسب، توان‌بخشی جامع، حمایت‌های خانوادگی و اجتماعی و سیاست‌گذاری هدفمند ضرورت دارد. سرمایه‌گذاری در تاب‌آوری این گروه منجر به کاهش آسیب‌های بحران، تقویت استقلال و افزایش مشارکت آنان در جامعه خواهد شد و نهایتاً موجب ساختن جامعه‌ای مقاوم و پایدار خواهد شد.