روز جهانی پیشگیری خودکشی (World Suicide Prevention Day) هر سال در تاریخ 10 سپتامبر برگزار می‌شود و فرصتی برای آگاهی‌بخشی، همدلی و کاهش انگ اجتماعی مرتبط با این پدیده است.
هدف اصلی این روز، افزایش آگاهی عمومی درباره عوامل خطر و روش‌های پیشگیری از خودکشی است.
سازمان بهداشت جهانی (WHO) اعلام کرده که هر ساله بیش از 700 هزار نفر در سراسر جهان جان خود را به دلیل خودکشی از دست می‌دهند.
این آمار هشداردهنده نشان می‌دهد که خودکشی نه تنها یک معضل فردی بلکه یک بحران اجتماعی، فرهنگی و بهداشتی است.
پرداختن به ابعاد مختلف آن و آموزش راه‌های پیشگیری، می‌تواند به کاهش نرخ خودکشی کمک کند.
روز جهانی خودکشی فرصتی برای گفتگو و اقدام عملی در جهت نجات افراد در معرض خطر است.
اهمیت روز جهانی پیشگیری  خودکشی در این است که یادآور می‌شود پیشگیری از خودکشی نیازمند همکاری جامعه، نهادهای بهداشت روان و سیاست‌گذاران است.
بسیاری از افرادی که قصد خودکشی دارند، پیش از اقدام به کمک نیاز دارند و شناخت نشانه‌ها و ارائه حمایت‌های مناسب می‌تواند زندگی آن‌ها را نجات دهد.
با افزایش آگاهی و بهبود خدمات روانی، می‌توان از وقوع فاجعه‌های انسانی جلوگیری کرد و به بهبود کیفیت زندگی افراد در بحران‌های روانی کمک کرد.
این روز به ما یادآوری می‌کند که هر فرد مسئول حفظ سلامت روان خود و اطرافیانش است.


تعریف خودکشی از دیدگاه روانشناسی و جامعه‌شناسی

خودکشی به معنای پایان دادن عمدی به زندگی توسط خود فرد است.

در روانشناسی، خودکشی اغلب به‌عنوان یک واکنش شدید به درد روانی، افسردگی، اضطراب یا مشکلات حل‌نشده تلقی می‌شود.
از دیدگاه جامعه‌شناسی، خودکشی رفتاری است که می‌تواند تحت تأثیر عوامل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و خانوادگی شکل گیرد.
دورکیم، جامعه‌شناس معروف، خودکشی را به چهار نوع (خودخواهانه، دگرخواهانه، آنومیک و تقدیری) تقسیم کرد که هر کدام ریشه در شرایط متفاوت دارند.
دکترمحمدرضا مقدسی خودکشی یک رفتار تک‌عاملی نیست، بلکه نتیجه تعامل پیچیده عوامل فردی، اجتماعی، روانی و زیستی است. همین چندوجهی بودن، درک و پیشگیری از آن را دشوار می‌کند.


ابعاد روانشناختی خودکشی

از نظر روانشناختی، افسردگی، اختلالات اضطرابی، اختلالات شخصیت، سوءمصرف مواد و تجربه‌های آسیب‌زا از مهم‌ترین عوامل زمینه‌ساز خودکشی هستند.
فردی که به خودکشی فکر می‌کند، اغلب دچار احساس بی‌ارزشی، ناامیدی و تنهایی شدید است.
این احساسات می‌توانند به افکار مکرر مرگ منجر شوند.
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که بیش از 90 درصد افرادی که اقدام به خودکشی می‌کنند، دچار نوعی اختلال روانی تشخیص داده‌شده یا تشخیص‌نداده هستند.
درک این بعد روانشناختی اهمیت دارد زیرا درمان به موقع با مشاوره روانشناسی، دارودرمانی و حمایت اجتماعی می‌تواند جان بسیاری را نجات دهد.

ابعاد اجتماعی نیز در بروز خودکشی نقش جدی دارند. فقر، بیکاری، تبعیض، مهاجرت، مشکلات خانوادگی و نبود حمایت اجتماعی، زمینه را برای بروز احساس ناامیدی فراهم می‌کنند.
فرهنگ و باورهای مذهبی نیز می‌توانند در کاهش یا افزایش گرایش به خودکشی مؤثر باشند.
در برخی فرهنگ‌ها، خودکشی تابویی بزرگ محسوب می‌شود و افراد برای صحبت درباره افکار خود دچار شرم می‌شوند.
جامعه‌ای که فضای امن برای گفتگو درباره مشکلات روانی و زندگی فراهم می‌کند، می‌تواند نرخ خودکشی را به طرز چشمگیری کاهش دهد.

 ابعاد اقتصادی و سیاسی خودکشی

نکته مهم دیگر، تأثیر عوامل اقتصادی و سیاسی است. بحران‌های اقتصادی، تورم، رکود، بدهی‌های سنگین و فشارهای مالی می‌توانند احساس بی‌قدرتی ایجاد کنند.
آمارها نشان می‌دهد در کشورهایی که با بحران‌های شدید اقتصادی روبرو هستند، میزان خودکشی افزایش می‌یابد.
همچنین جنگ، بی‌ثباتی سیاسی و مهاجرت اجباری از دیگر محرک‌های مهم هستند.
در چنین شرایطی، افراد احساس امنیت و آینده‌نگری خود را از دست می‌دهند.
بنابراین، خودکشی تنها یک مسأله روانی نیست؛ بلکه یک مسأله اجتماعی-سیاسی نیز هست که نیازمند سیاست‌گذاری کلان برای حمایت از اقشار آسیب‌پذیر است.

علائم هشداردهنده و نشانه‌های رفتاری

یکی از مهم‌ترین بخش‌های پیشگیری از خودکشی، شناخت علائم هشداردهنده است.
افرادی که در معرض خطر هستند، ممکن است نشانه‌هایی مانند صحبت درباره مرگ، احساس ناامیدی شدید، تغییرات رفتاری ناگهانی، انزوا از خانواده و دوستان، سوءمصرف الکل یا مواد مخدر و بی‌توجهی به ظاهر شخصی نشان دهند.
گاهی این افراد نامه خداحافظی یا پیام‌های غیرمستقیم ارسال می‌کنند.
آگاهی خانواده‌ها و دوستان از این علائم می‌تواند فرصتی حیاتی برای مداخله به موقع فراهم آورد.
اگر این نشانه‌ها نادیده گرفته شوند، احتمال اقدام به خودکشی افزایش می‌یابد.

 روش‌های پیشگیری فردی و اجتماعی از خودکشی

پیشگیری از خودکشی نیازمند یک رویکرد چندلایه است.
در سطح فردی، درمان اختلالات روانی، مراجعه به روانشناس و روانپزشک، ایجاد مهارت‌های زندگی و تاب‌آوری می‌تواند مفید باشد.
در سطح خانوادگی، حمایت عاطفی، گوش دادن فعال و پرهیز از قضاوت نقش مهمی دارد.
در سطح اجتماعی، آموزش عمومی درباره سلامت روان، کاهش انگ مرتبط با مراجعه به روانشناس و راه‌اندازی خطوط مشاوره تلفنی و آنلاین ضروری است.
دولت‌ها نیز باید با تقویت نظام سلامت روان، سرمایه‌گذاری در آموزش مشاوران و فراهم کردن دسترسی عادلانه به خدمات درمانی، مسئولیت پیشگیری را بر عهده بگیرند.


نقش رسانه‌ها و فناوری در پیشگیری از خودکشی چیست ؟

رسانه‌ها نقش دوگانه‌ای در موضوع خودکشی دارند.
پوشش غیرمسئولانه می‌تواند منجر به پدیده «تقلید از خودکشی» شود، در حالی‌که اطلاع‌رسانی صحیح می‌تواند به آگاهی‌بخشی و کاهش موارد کمک کند.
انتشار داستان‌های امیدبخش درباره افرادی که بحران را پشت سر گذاشته‌اند، می‌تواند الهام‌بخش باشد.
همچنین فناوری و شبکه‌های اجتماعی در صورت استفاده درست، می‌توانند بستری برای مشاوره آنلاین و حمایت روانی فوری فراهم کنند.
اپلیکیشن‌های سلامت روان، چت‌بات‌های حمایتی و گروه‌های پشتیبانی آنلاین نمونه‌هایی از ابزارهای نوین در پیشگیری از خودکشی هستند.

روز جهانی خودکشی فرصتی است تا یادآوری کنیم که زندگی ارزشمند است و هیچ‌کس نباید در برابر درد روانی تنها بماند.
خودکشی یک بحران جهانی است که ابعاد روانی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دارد و تنها با همکاری همگانی می‌توان از آن پیشگیری کرد.
هر فرد می‌تواند نقشی ایفا کند: خانواده‌ها با حمایت عاطفی، مدارس با آموزش مهارت‌های زندگی، دولت‌ها با سیاست‌گذاری درست، رسانه‌ها با آگاهی‌بخشی و جامعه با کاهش انگ اجتماعی. پیام اصلی این روز آن است که «امید همیشه وجود دارد» و گفتگو می‌تواند نجات‌بخش باشد. با پرداختن جدی به این موضوع، می‌توان جان‌های بسیاری را نجات داد و جهانی امن‌تر و امیدوارتر ساخت.

دکتر محمدرضا مقدسی مدیر و موسس خانه تاب آوری تاکید میکند که تقویت تاب‌آوری می‌توانداحتمال اقدام به خودکشی را کاهش دهد وهمراه با آن کیفیت زندگی و رشد فردی را نیز ارتقا بخشد.
بنابراین، نهادینه‌سازی تاب‌آوری در سطح فردی، خانوادگی و اجتماعی یکی از مؤثرترین راهبردها برای ساختن جامعه‌ای سالم‌تر و امیدوارتر است.

تاب‌آوری خودکشی چندبعدی است و عوامل فردی، خانوادگی و اجتماعی را دربرمی‌گیرد:

1. بعد روانشناختی: شامل عزت‌نفس، خودکارآمدی، مهارت‌های مقابله‌ای (Coping Skills) و توانایی تنظیم هیجان. این بعد به فرد کمک می‌کند تا با افکار منفی و بحران‌ها سازگار شود.

2. بعد خانوادگی: حمایت عاطفی خانواده، روابط گرم و اعتمادآمیز، و وجود الگوهای مثبت می‌تواند مانع از گرایش به خودکشی شود.

3. بعد اجتماعی و فرهنگی: حمایت دوستان، تعلق به گروه‌ها و جوامع، و دسترسی به خدمات روانشناسی از عوامل تقویت‌کننده‌اند. همچنین باورهای معنوی و ارزش‌های فرهنگی در بسیاری موارد به عنوان سپری در برابر خودکشی عمل می‌کنند.

یکی از ابزارهای معتبر برای سنجش این مفهوم، پرسشنامه تاب‌آوری خودکشی (Suicide Resilience Inventory-25) است که توسط عثمان و همکاران (Osman et al., 2004) ساخته شد. این پرسشنامه ۲۵ گویه دارد و سه بعد اصلی را می‌سنجد:

• حمایت اجتماعی (Social Support)

• خودکارآمدی عاطفی (Emotional Stability/Self-Efficacy)

• اعتقادات معنوی و ارزش‌های مثبت زندگی (Spiritual Beliefs/Meaning in Life)

این پرسشنامه دارای روایی و پایایی بالا گزارش شده و در کشورهای مختلف ترجمه و هنجاریابی شده است.
مطالعات متعدد نشان داده‌اند که نمرات بالاتر در SRI-25 با کاهش افکار و رفتارهای خودکشی مرتبط است.