محله به‌عنوان یکی از کوچک‌ترین و در عین حال مهم‌ترین واحدهای اجتماعی و شهری، فضایی است که افراد در آن زندگی روزمره خود را سامان می‌دهند و روابط انسانی، اقتصادی، فرهنگی و کالبدی در هم تنیده‌ای شکل می‌گیرد.
محله از یک سو مکانی جغرافیایی است که محدوده‌ای مشخص دارد و با مرزهای طبیعی، خیابان‌ها یا بافت شهری تعریف می‌شود؛ و از سوی دیگر، هویتی اجتماعی دارد که ساکنان آن را از سایر بخش‌های شهر متمایز می‌سازد.
دکتر محمدرضا مقدسی مشاور عالی ماموریت ملی تاب آوری فرهنگی در ادامه آورده است این هویت اجتماعی مبتنی بر همسایگی، تعامل، احساس تعلق و تجربه‌های مشترک است.
در واقع، محله محل تلاقی دو بعد کالبدی و اجتماعی شهر است: کالبدی از نظر خانه‌ها، کوچه‌ها، میدانچه‌ها و مراکز خدماتی؛ اجتماعی از نظر شبکه‌های روابط انسانی و سرمایه اجتماعی. اهمیت محله از آن جهت است که بستر اصلی شکل‌گیری رفتارهای مدنی، همبستگی اجتماعی و حتی مشارکت‌های سیاسی محسوب می‌شود.
در بسیاری از فرهنگ‌ها، محله نخستین حلقه‌ی اجتماعی پس از خانواده است؛ جایی که کودکان اولین تجربه‌های اجتماعی خود را کسب می‌کنند و بزرگسالان هویت اجتماعی خود را بازتعریف می‌نمایند.
به همین دلیل است که در برنامه‌ریزی شهری، محله نه‌تنها به‌عنوان یک واحد فضایی بلکه به‌عنوان یک موجودیت زنده و پویا مورد توجه است
. شناخت محله تنها از طریق نقشه و محدوده‌های فیزیکی ممکن نیست؛ بلکه باید تاریخچه، روابط اجتماعی و احساس تعلق مردم نیز در نظر گرفته شود.

 ارکان کالبدی و فیزیکی محله

از منظر کالبدی، محله مجموعه‌ای از عناصر فیزیکی است که با هم یک ساختار منسجم ایجاد می‌کنند.
این عناصر شامل واحدهای مسکونی، معابر اصلی و فرعی، مراکز خدماتی (مانند نانوایی، بقالی، مسجد یا مدرسه)، فضاهای عمومی (میدانچه، پارک کوچک، گذرها) و زیرساخت‌های شهری (آب، برق، فاضلاب و حمل‌ونقل) می‌باشند.
هر محله معمولاً به‌گونه‌ای شکل می‌گیرد که ساکنان بتوانند بخش عمده‌ای از نیازهای روزمره خود را در همان محدوده تأمین کنند، به همین دلیل وجود «مراکز محلی خدماتی» از ارکان ضروری آن است. شبکه معابر محله نیز ساختاری خاص دارد؛ خیابان‌های اصلی به شهر متصل می‌شوند و کوچه‌ها و گذرها شبکه داخلی محله را شکل می‌دهند.
در بافت‌های سنتی، گذرها اغلب پیچ‌درپیچ بوده و میدانچه‌ها به‌عنوان فضاهای تعامل اجتماعی نقش مهمی ایفا می‌کردند، در حالی که در بافت‌های جدید، نظم شبکه‌ای خیابان‌ها و وجود مراکز خرید مدرن جایگزین آن شده است.
کیفیت کالبدی محله تأثیر مستقیمی بر کیفیت زندگی ساکنان دارد؛ محله‌ای با فضاهای عمومی مطلوب، دسترسی مناسب و بافت سالم، احساس امنیت و آرامش بیشتری را به ساکنان منتقل می‌کند. از این رو، شهرسازان و معماران بر طراحی و بازآفرینی محله‌ها تمرکز می‌کنند تا این فضاها نه‌تنها کارکرد سکونتی، بلکه کارکرد اجتماعی و فرهنگی خود را نیز به‌خوبی ایفا کنند.
کالبد محله بستری است که در آن روابط انسانی، تعاملات اجتماعی و هویت محلی شکل می‌گیرد.

ابعاد اجتماعی و فرهنگی محله

بعد اجتماعی محله را می‌توان مهم‌ترین وجه آن دانست، زیرا بدون حضور و تعامل انسان‌ها، محله تنها یک محدوده فیزیکی باقی می‌ماند.
ساکنان محله با ایجاد روابط همسایگی، مشارکت در فعالیت‌های مشترک و شکل دادن به هنجارها و ارزش‌های محلی، روح و هویت ویژه‌ای به آن می‌بخشند.
در محله‌های سنتی، این روابط اغلب بسیار نزدیک و صمیمانه بود؛ همسایه‌ها همچون اعضای خانواده یکدیگر را می‌شناختند، در مراسم شادی و عزا شرکت می‌کردند و حتی در تصمیم‌گیری‌های جمعی نقش داشتند.
چنین روابطی باعث تقویت سرمایه اجتماعی و افزایش احساس امنیت می‌شد.
امروزه هرچند سبک زندگی مدرن، آپارتمان‌نشینی و افزایش تحرک اجتماعی تا حدی این پیوندها را کمرنگ کرده است، اما همچنان محله بستری برای هویت‌بخشی و ایجاد تعلق اجتماعی است.
علاوه بر روابط انسانی، محله دارای عناصر فرهنگی ویژه‌ای نیز هست؛ از جمله آداب‌ورسوم محلی، جشن‌ها، آیین‌های مذهبی یا حتی نام‌ها و نمادهایی که به محله معنا می‌دهند.
این ابعاد فرهنگی باعث می‌شوند محله‌ها فراتر از یک محدوده جغرافیایی عمل کنند و به بخشی از خاطرات جمعی و تاریخ اجتماعی شهر تبدیل شوند.
توجه به بعد اجتماعی و فرهنگی محله در برنامه‌ریزی شهری اهمیت زیادی دارد، زیرا صرفاً با ساخت خیابان و ساختمان نمی‌توان محله‌ای زنده و پویا ایجاد کرد؛ بلکه باید به روابط انسانی، شبکه‌های همیاری و فعالیت‌های فرهنگی نیز توجه نمود.

نقش محله در توسعه شهری و آینده آن

محله نه‌تنها یک واحد زیستی کوچک است، بلکه سنگ‌بنای توسعه پایدار شهری نیز محسوب می‌شود.
هنگامی که محله‌ها از نظر کالبدی سالم، از نظر اجتماعی پویا و از نظر فرهنگی غنی باشند، شهرها نیز در مسیر رشد پایدار حرکت خواهند کرد.
یکی از کارکردهای مهم محله، تسهیل مشارکت شهروندان در اداره امور شهری است؛ زیرا مردم در سطح محله راحت‌تر به بیان نیازها، مشکلات و خواسته‌های خود می‌پردازند و این امر می‌تواند به سیاست‌گذاران شهری کمک کند تا برنامه‌های واقع‌بینانه‌تری تدوین کنند.
در این راستا، نهادهایی چون شوراهای محلی یا انجمن‌های مردمی نقش اساسی در مدیریت خرد و افزایش سرمایه اجتماعی دارند.
از سوی دیگر، با گسترش کلان‌شهرها و چالش‌هایی چون بی‌هویتی فضایی، تراکم بالا، مهاجرت و کاهش ارتباطات اجتماعی، اهمیت بازتعریف محله بیش از گذشته احساس می‌شود.
امروزه برنامه‌ریزی شهری باید به سمت «محله‌محوری» حرکت کند؛ به این معنا که شهر نه صرفاً به‌عنوان یک کل بزرگ، بلکه به‌عنوان مجموعه‌ای از محله‌های کوچک‌تر دیده شود که هرکدام نیازها و هویت خاص خود را دارند.
آینده شهرهای پایدار در گرو تقویت این واحدهای پایه‌ای است؛ محله‌هایی که علاوه بر رفع نیازهای مادی، بستری برای تعامل اجتماعی، رشد فرهنگی و تحقق شهروندی فعال باشند.
بنابراین، محله را می‌توان حلقه‌ای میانی میان خانواده و شهر دانست؛ جایی که زندگی روزمره، تاریخ اجتماعی و چشم‌انداز آینده شهری در هم تنیده می‌شوند.

سلامت محله‌محور

سلامت محله‌محور رویکردی نوین در حوزه سلامت عمومی و برنامه‌ریزی شهری است که بر اساس آن، ارتقای سطح بهداشت، رفاه و کیفیت زندگی مردم از طریق بستر محله دنبال می‌شود.
در این رویکرد، محله به‌عنوان کوچک‌ترین واحد اجتماعی و زیستی، کانون اصلی مداخلات و برنامه‌های سلامت قرار می‌گیرد.

برخلاف دیدگاه‌های سنتی که سلامت را صرفاً به خدمات درمانی و پزشکی محدود می‌کردند، در سلامت محله‌محور ابعاد وسیع‌تری چون تغذیه، محیط‌زیست، کیفیت مسکن، امنیت، روابط اجتماعی، دسترسی به خدمات و حتی سبک زندگی مورد توجه قرار می‌گیرند.
برای نمونه، وجود فضاهای سبز و پارک‌های محلی، دسترسی آسان به مراکز ورزشی و فرهنگی، امکانات بهداشتی اولیه، سیستم حمل‌ونقل مناسب و حتی کیفیت هوا و آب محله، همگی بر سلامت جسمی و روانی ساکنان اثر مستقیم دارند.
از سوی دیگر، سلامت اجتماعی که ناشی از همبستگی، اعتماد و مشارکت همسایگان است، عامل مهمی در کاهش استرس، تقویت احساس تعلق و ارتقای سلامت روانی افراد محسوب می‌شود.
در این چارچوب، نقش شوراهای محلی، انجمن‌های مردم‌نهاد و همکاری میان نهادهای شهری و بهداشتی بسیار پررنگ است، چراکه با شناخت دقیق مشکلات محلی می‌توان برنامه‌های بهداشتی و رفاهی مؤثرتری طراحی و اجرا کرد.
 سلامت محله‌محور به دنبال آن است که محیط زندگی روزمره مردم به محیطی سالم، ایمن، دوستدار انسان و مشوق رفتارهای سالم تبدیل شود؛ به طوری که شهروندان نه صرفاً در مراکز درمانی، بلکه در خانه، کوچه، پارک و حتی فروشگاه محل خود تجربه سلامت داشته باشند.
سلامت محله‌محور به دنبال آن است که محیط زندگی روزمره مردم به مکانی سالم و ایمن تبدیل شود.

تاب‌آوری محله‌محور

تاب‌آوری محله‌محور مفهومی مکمل سلامت محله‌محور است که به توانایی محله در مقابله، سازگاری و بازگشت از بحران‌ها و آسیب‌های مختلف اشاره دارد.
بحران‌ها می‌توانند طبیعی (مانند زلزله، سیل، آلودگی هوا)، اجتماعی (نظیر جرم و آسیب‌های اجتماعی) یا اقتصادی (بیکاری و فقر) باشند.
محله‌ای که از تاب‌آوری بالایی برخوردار است، توانایی دارد در برابر چنین تهدیداتی مقاومت کند، خسارت‌ها را به حداقل برساند و در کوتاه‌ترین زمان به وضعیت عادی بازگردد.
ارکان اصلی تاب‌آوری محله شامل ساختار کالبدی ایمن (مانند مسکن مقاوم و زیرساخت‌های پایدار)، سرمایه اجتماعی قوی (اعتماد، همیاری و همبستگی میان ساکنان)، مدیریت محلی کارآمد و دسترسی به منابع و خدمات حمایتی است.
برای مثال، در هنگام وقوع زلزله، محله‌ای که دارای شبکه ارتباطی مناسب، آگاهی عمومی بالا، گروه‌های داوطلب محلی و امکانات امدادی اولیه باشد، نه‌تنها سریع‌تر خسارت‌ها را مدیریت می‌کند بلکه احساس امنیت و همبستگی بیشتری در بین ساکنان ایجاد می‌نماید.
تاب‌آوری محله‌محور به محله‌ها قدرت سازگاری با تغییرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را می‌بخشد.
امروزه با گسترش کلان‌شهرها و پیچیدگی زندگی شهری، تقویت تاب‌آوری محله‌ها به‌عنوان راهبردی اساسی در مدیریت شهری پایدار شناخته می‌شود.سلامت و تاب‌آوری محله‌محور مکمل یکدیگرند و تقویت آن‌ها موجب افزایش زیست‌پذیری و پایداری شهری می‌شود.