نقش همیاران در سلامت اجتماعی

کنش مدنی همیاران سلامت نقشی حیاتی در ارتقاء و حفظ سلامت اجتماعی ایفا می‌کند.
همیاران سلامت از سال ۱۳۷۵ تحت نظارت سازمان بهزیستی کشور شکل گرفته‌اند، با تکیه بر خرد جمعی و توانمندی‌های محلی، در راستای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی افراد جامعه تلاش می‌کنند.
کنش مدنی همیاران سلامت نقشی حیاتی در ارتقاء و حفظ سلامت اجتماعی ایفا می‌کند.
این افراد به عنوان پل ارتباطی بین نظام‌های رسمی سلامت و شهروندان عادی عمل می‌کنند و جریان اطلاعات و خدمات بهداشتی را تسهیل می‌نمایند.
همیاران سلامت روان ایران با بهره‌گیری از خرد جمعی و توانمندی‌های محلی، خدمات مشاوره‌ای، آموزشی و حمایتی ارائه می‌دهند.

همیاران سلامت با شناسایی مشکلات روانی و اجتماعی در مراحل اولیه، از تشدید آنها جلوگیری کرده و افراد را به منابع حرفه‌ای ارجاع می‌دهند. آنها در محیط‌های مختلفی مانند مدارس، مراکز بهداشتی و محلات فعالیت می‌کنند و با توجه به نیازهای فرهنگی و اجتماعی جوامع محلی، برنامه‌هایی طراحی می‌کنند که کیفیت زندگی افراد را بهبود بخشند.
این رویکرد مشارکتی، علاوه بر کاهش فشار بر نظام درمانی، احساس مسئولیت‌پذیری و همبستگی اجتماعی را نیز تقویت می‌کند.

همیاران سلامت با ایجاد فضایی برای مشارکت فعال افراد در تصمیم‌گیری‌ها، به تقویت حس مسئولیت اجتماعی کمک کرده و با رویکردی تسهیل‌گرانه، زمینه‌ای برای ارتقاء سلامت روان در جامعه فراهم می‌آورند.
این گروه‌ها که در حال حاضر عمدتاً در مناطق حاشیه‌ای متمرکز شده و با ارائه خدمات مشاوره‌ای و مداخله در بحران‌ها، تأثیر چشمگیری در بهبود وضعیت سلامت روان جامعه داشته‌اند.
البته در این مسیر، خودمراقبتی این کنشگران نیز اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا مواجهه با چالش‌های مختلف فردی، سازمانی و محیطی می‌تواند منجر به فرسودگی و کاهش اثربخشی آنان شود.

 لذا بنظر میرسد تاب آوری و  حفظ سلامت جسمانی و روانی همیاران سلامت، نه تنها برای تداوم فعالیت‌های آنان، بلکه برای پایداری تغییرات اجتماعی مثبت در جامعه ضروری است.

 همیاران سلامت از طریق تلاش‌های مداوم خود، نیازهای جامعه را شناسایی کرده، برای حقوق سلامت مردم مطالبه‌گری می‌کنند و راه‌حل‌های محلی برای چالش‌های سلامت اجتماعی ارائه می‌دهند.

ماهیت کنشگری مدنی در حوزه سلامت
کنشگران مدنی نقشی اساسی در شکل‌دهی سلامت اجتماعی از طریق مطالبه‌گری برای تغییرات سیستمی و بهبود سیاست‌هایی دارند که به بهزیستی جامعه کمک می‌کند. این افراد وقت و انرژی خود را صرف شناسایی خلأهای موجود در خدمات بهداشتی و جلب توجه به مسائل بهداشتی نادیده گرفته شده در بخش‌های مختلف جامعه می‌کنند.

کنشگری آنها اغلب شامل به چالش کشیدن هنجارهای تثبیت‌شده، فشار بر تصمیم‌گیرندگان و بسیج حمایت جامعه حول نگرانی‌های بهداشتی حیاتی است. برای اینکه تلاش‌های آنها پایدار و مؤثر باشد، کنشگران باید ابتدا سلامت روانی و جسمی خود را از طریق تکنیک‌های مدیریت صحیح تضمین کنند. همانطور که سازمان‌های حامی سلامت تأکید می‌کنند، در هر فعالیتی در جامعه مدنی هر کنشگر ابتدا باید شرایط روانی و کاری خود را به شیوه‌ای مدیریت و تنظیم کند که قبل از هر چیز شخص خودش سلامت بماند.

خود مراقبتی یک ضرورت حیاتی برای کنشگران مدنی است، نه یک امتیاز یا پیگیری خودخواهانه. این عمل شامل حفظ سلامت جسمی و روانی، حفظ نیروی شکوفایی، و ایجاد تعادل بین نیازهای شخصی و تعهدات حرفه‌ای است. برخلاف تصورات نادرستی که خود مراقبتی را خودپسندی می‌دانند، این در واقع یک استراتژی اساسی برای حفظ مشارکت طولانی‌مدت در امور اجتماعی است. از آنجا که هر جامعه‌ای تعداد محدودی عامل تغییر فعال دارد، از دست دادن کنشگران به دلیل فرسودگی مستقیماً به ابتکارات سلامت جامعه آسیب می‌رساند و پیشرفت را متوقف می‌کند.

مفهوم خود مراقبتی، مدل خود فداکاری در کنشگری را رد می‌کند و به جای آن رویکردی پایدار را ترجیح می‌دهد که در آن کنشگران با تعیین محدودیت‌ها و جستجوی منابع تجدید قوا، انرژی خود را حفظ می‌کنند. هنگامی که کنشگران خود مراقبتی مناسب را تمرین می‌کنند، رفتارهای سالم را برای جوامع خود الگوسازی می‌کنند و در عین حال توانایی مداوم خود را برای مطالبه‌گری مؤثر برای بهبود سلامت اجتماعی تضمین می‌نمایند.


چالش‌های پیش روی کنشگران و داوطلبان سلامت

کنشگران مدنی و داوطلبان سلامت به طور منظم با چالش‌های متعددی روبرو می‌شوند که در صورت عدم رسیدگی مناسب می‌تواند اثربخشی آنها را مختل کند. بسیاری از کنشگران با افزایش حجم کار و دشواری در رد مسئولیت‌های جدید مواجه هستند و اغلب تعهدات متعدد و متناقض را همزمان می‌پذیرند. محو شدن مرزهای بین زندگی شخصی و کار کنشگری اغلب منجر به عدم تعادل و فشار بر روابط می‌شود.
برخی فرهنگ‌های سازمانی با تجلیل از فداکاری و تحسین "آچار فرانسه" بودن افرادی که تلاش می‌کنند هر مشکلی را حل کنند، این مسائل را تشدید می‌کنند.
علاوه بر این، کنشگران ممکن است احساس کنند باید با پذیرش مسئولیت‌های بیشتر، کمبودهای ادراک شده را جبران کنند، که چرخه خطرناکی از تعهد بیش از حد ایجاد می‌کند. این چالش‌ها، در صورت عدم رسیدگی، نه تنها اثربخشی کنشگران فردی را کاهش می‌دهد بلکه می‌تواند در نهایت منجر به کناره‌گیری کامل آنها از مشارکت مدنی شود و بدین ترتیب زیرساخت کلی سلامت اجتماعی را تضعیف کند.

 نشانه‌های فرسودگی و تأثیر آن بر سلامت اجتماعی
فرسودگی در میان کنشگران مدنی از طریق علائم جسمی، عاطفی و رفتاری مشخصی بروز می‌کند که نیازمند توجه جدی است.
نشانه‌های فیزیکی اغلب شامل سردرد، تنش عضلانی، خستگی مزمن، بی‌خوابی و اختلالات خواب است که گاهی منجر به خود درمانی دارویی می‌شود. از نظر عاطفی، کنشگران متأثر ممکن است اضطراب، خشم، بی‌قراری و افسردگی را تجربه کنند که بر تصمیم‌گیری و تعاملات بین فردی آنها تأثیر می‌گذارد.
تغییرات رفتاری مانند تحریک‌پذیری، پرخوری یا کم‌خوری، انزوای اجتماعی و حتی وابستگی به مواد ممکن است به عنوان مکانیسم‌های مقابله‌ای ظاهر شوند.
این نشانگرهای فرسودگی فراتر از کنشگران فردی به کل سازمان‌ها سرایت می‌کند و پتانسیل تکه‌تکه شدن گروه، تخریب روابط حرفه‌ای و شکست نهایی در دستیابی به اهداف سلامت اجتماعی را دارد. تشخیص زودهنگام این علائم هشداردهنده به افراد و سازمان‌ها امکان می‌دهد مداخلاتی را اجرا کنند که سلامت کنشگران را حفظ کرده و حرکت در کار مطالبه‌گری سلامت را تداوم بخشد.

برای مقابله با فرسودگی و حفظ اثربخشی، کنشگران مدنی می‌توانند چندین استراتژی عملی را در سازمان‌ها و روتین‌های شخصی خود پیاده‌سازی کنند.
ایجاد سیستم‌های توزیع کار مشخص از تمرکز مسئولیت‌ها بر افراد خاص جلوگیری می‌کند و رویکردهای مشارکتی برای حل مسئله را تقویت می‌نماید. پذیرش فرایندهای تصمیم‌گیری گروهی، بار روانی انتخاب‌های دشوار را توزیع می‌کند و در عین حال دیدگاه‌های متنوعی را در بر می‌گیرد که نتایج را تقویت می‌کند. تعیین اهداف جزئی‌تر و کوتاه‌مدت، پیشرفت را قابل مشاهده‌تر و دست‌یافتنی‌تر می‌کند و در دوره‌های چالش‌برانگیز، انگیزه‌های انگیزشی فراهم می‌آورد.

کنشگران همچنین باید ظرفیت رد تعهدات جدید را در صورت لزوم توسعه دهند، جدایی دوره‌ای از کار کنشگری را تمرین کنند و زمان شخصی اختصاصی برای بازیابی و تجدید قوا اختصاص دهند. این رویکردها نه تنها سلامت فردی را حفظ می‌کند بلکه فرهنگ‌های سازمانی را ایجاد می‌کند که پایداری و بهزیستی جمعی را در کنار اهداف سلامت اجتماعی ارزشمند می‌داند.

داوطلبان سلامت به عنوان واسطه‌های نظام سلامت و جامعه

داوطلبان سلامت به عنوان واسطه‌های ارزشمندی بین سیستم‌های رسمی بهداشتی و اعضای جامعه، به ویژه در محله‌ها و مناطق کمتر برخوردار خدمت می‌کنند.
این افراد متعهد، پیام‌های بهداشتی مهم را به شیوه‌های فرهنگی مناسب و قابل دسترسی منتقل می‌کنند که با جمعیت‌های محلی ارتباط برقرار می‌کند. با حفظ ارتباطات مستقیم با اعضای جامعه، داوطلبان نیازها و نگرانی‌های بهداشتی نوظهور را شناسایی می‌کنند که ممکن است در غیر این صورت توسط مقامات رسمی بهداشتی نادیده گرفته شوند.

همانطور که میترا توحیدی، مشاور اجتماعی دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت تأکید می‌کند، داوطلبان نقشی بی‌بدیل در انتقال پیام‌های بهداشتی، شناسایی نیازهای جامعه و آموزش مردم درباره اقدامات بهداشتی ایفا می‌کنند.
موقعیت و مقبولیت اجتماعی  آنها اجازه می‌دهد سیاست‌های بهداشتی انتزاعی را به کاربردهای عملی متناسب با زمینه‌ها و چالش‌های محلی تبدیل کنند.
این عملکرد واسطه‌ای کل اکوسیستم سلامت را با تضمین ارتباط دوطرفه بین سیستم‌های بهداشتی و جمعیت‌هایی که به آنها خدمت می‌کنند، تقویت می‌نماید.

بُعد آموزشی داوطلبی سلامت اثرات مضاعفی ایجاد می‌کند که سواد سلامت را در سراسر جوامع گسترش می‌دهد.

از طریق جلسات آموزشی هفتگی که در مراکز بهداشتی برگزار می‌شود، داوطلبان درک جامعی از شیوه‌های زندگی سالم و روش‌های پیشگیری از بیماری تحت هدایت متخصصان خبره به دست می‌آورند.
این فرصت‌های آموزشی که به صورت رایگان ارائه می‌شود، داوطلبان را با دانشی مجهز می‌کند که می‌توانند از طریق شبکه‌های اجتماعی و ارتباطات خانوادگی خود منتشر کنند.
ماهیت مشارکتی این برنامه‌های آموزشی، مشارکت فعال جامعه را به جای دریافت منفعل اطلاعات بهداشتی تشویق می‌کند.
همانطور که داوطلبان دانش خود را در زمینه‌های شخصی به کار می‌گیرند و بینش‌های خود را با همسایگان به اشتراک می‌گذارند، جوامع یادگیری غیررسمی ایجاد می‌کنند که رفتارهای مثبت بهداشتی را تقویت می‌کند. این اثر موجی آموزشی به طور قابل توجهی تاب‌آوری جامعه را در برابر چالش‌های بهداشتی افزایش می‌دهد و همزمان وابستگی به مداخلات پزشکی رسمی را از طریق رویکردهای پیشگیرانه کاهش می‌دهد.

نقش‌های مکمل کنشگران مدنی و داوطلبان سلامت چارچوبی جامع برای رسیدگی به تعیین‌کننده‌های سلامت اجتماعی در سطوح متعدد به طور همزمان ایجاد می‌کند. در حالی که کنشگران بر تغییرات سیستمی و مطالبه‌گری سیاست کار می‌کنند، داوطلبان راه‌حل‌های محلی و مداخلات آموزشی مستقیم را در جوامع بلافصل خود اجرا می‌کنند.

آنها با هم اکوسیستمی قدرتمند تشکیل می‌دهند که نه تنها به نگرانی‌های فوری بهداشتی می‌پردازد، بلکه برای بهبود ساختاری بلندمدت در بهزیستی اجتماعی نیز تلاش می‌کند. همانطور که مشاوران وزارت بهداشت تأکید می‌کنند، دستیابی به عدالت در سلامت مستلزم مشارکت همه اعضای جامعه در حفظ سلامت خود است که با آموزه‌های دینی و فرهنگی درباره مسئولیت شخصی همسو است.
تأثیر پایدار این رویکردهای مکمل به حفظ سلامت هر دو گروه کنشگران و داوطلبان از طریق اقدامات خود مراقبتی مناسب و سیستم‌های حمایت سازمانی بستگی دارد. با شناخت و ارزش‌گذاری این مشارکت‌ها، جوامع می‌توانند زیرساخت‌های سلامت اجتماعی را تقویت کنند و در عین حال مالکیت جامعه بر نتایج سلامت را پرورش دهند.

کنشگران مدنی و داوطلبان سلامت از طریق رویکردهای مکمل خود به بهزیستی جامعه، سهم بسزایی در سلامت اجتماعی دارند.
کنشگران محرک تغییرات سیستمی هستند، در حالی که داوطلبان راه‌حل‌های عملی را در سطح مردمی اجرا می‌کنند و این ترکیب رویکردی جامع به چالش‌های سلامت ایجاد می‌کند. برای اینکه این سیستم همچنان مؤثر باقی بماند، اقدامات خود مراقبتی و حمایت سازمانی باید در اولویت قرار گیرد تا از فرسودگی جلوگیری شود و مشارکت بلندمدت تضمین گردد.

جنبه‌های آموزشی داوطلبی سلامت اثرات مضاعفی ایجاد می‌کند که سواد سلامت را در سراسر جوامع گسترش می‌دهد و تاب‌آوری جمعی را افزایش می‌دهد.

همانطور که جوامع همچنان با چالش‌های پیچیده سلامت مواجه می‌شوند، نقش کنشگران مدنی و داوطلبان احتمالاً تکامل خواهد یافت، اما اهمیت اساسی آنها برای سلامت اجتماعی همچنان بدون تغییر باقی خواهد ماند.

دکتر محمدرضا مقدسی مدیر و موسس خانه تاب آوری در پایان آورده است با سرمایه‌گذاری در توسعه و حمایت از این منابع حیاتی جامعه، نظام‌های سلامت می‌توانند به نتایج عادلانه‌تر، پاسخگوتر و مؤثرتر برای همه اعضای جامعه دست یابند.