عدالت اجتماعی و تاب‌آوری از اصول بنیادین توسعه پایدار در جوامع مدرن به شمار می‌روند.
عدالت اجتماعی و تاب‌آوری، زمانی که در قالب یک چارچوب جامع و چندبخشی تعریف و به اجرا گذاشته شود، می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی، افزایش اعتماد اجتماعی و کاهش تنش‌های اجتماعی عمیق کمک کند و مسیر توسعه‌ای متوازن و پایدار را هموار نماید.
تاب‌آوری یکی از مفاهیمی است که در دنیای امروز بسیار شنیده می‌شود.
تغییرات اقلیمی، بحران‌های اقتصادی، همه‌گیری بیماری‌ها و حتی تحولات فناوری باعث شده است که جوامع بیش از هر زمان دیگری به دنبال راه‌هایی باشند تا در برابر شوک‌ها و بحران‌ها مقاوم‌تر شوند.
تاب‌آوری به زبان ساده یعنی اینکه یک جامعه یا یک سیستم بتواند در برابر مشکلات دوام بیاورد، دوباره سرپا شود و حتی از دل بحران‌ها مسیر تازه‌ای برای رشد و پایداری پیدا کند.
اما نکته‌ای که کمتر به آن توجه می‌شود این است که همه راهکارهای تاب‌آوری الزاماً عادلانه نیستند. گاهی این راهکارها، به جای اینکه به کاهش آسیب‌ها کمک کنند، نابرابری‌ها را بیشتر می‌کنند و مشکلات گروه‌های ضعیف‌تر را افزایش می‌دهند.
وقتی از عدالت اجتماعی و تاب‌آوری صحبت می‌کنیم، منظورمان این است که راهکارهای مقاومت در برابر بحران‌ها باید به گونه‌ای طراحی شوند که همه افراد جامعه، به‌ویژه گروه‌های به‌حاشیه‌رانده‌شده، از آن‌ها بهره‌مند شوند. در غیر این صورت، ممکن است ثروتمندان و قدرتمندان بیشتر سود ببرند و فقرا یا اقلیت‌ها بیشتر آسیب ببینند.
اگر عدالت در مرکز سیاست‌های تاب‌آوری قرار نگیرد، همان سیاست‌ها می‌توانند ابزار تازه‌ای برای بی‌عدالتی باشند.
تاب‌آوری مفهومی خنثی نیست.
اینکه چه کسانی در فرآیند تصمیم‌گیری حضور دارند، چه کسانی از منابع و حمایت‌ها برخوردار می‌شوند و چه کسانی نادیده گرفته می‌شوند، همه و همه بر میزان عدالت در تاب‌آوری اثر می‌گذارند.
برای نمونه، در زمان وقوع یک رویداد طبیعی مثل سیل یا زلزله، کمک‌های دولتی و بیمه‌ای معمولاً سریع‌تر و راحت‌تر به مناطقی می‌رسد که ساکنان آن ثروتمندتر یا دارای نفوذ سیاسی هستند.
در حالی که افراد کم‌درآمد یا کسانی که در مناطق حاشیه یا غیررسمی زندگی می‌کنند، نه تنها دیرتر به کمک‌ها دسترسی پیدا می‌کنند، بلکه در بسیاری از موارد به دلیل نداشتن بیمه و یا اسناد رسمی مالکیت حتی مشمول دریافت غرامت نمی‌شوند. این نوع توزیع نابرابر منابع نشان می‌دهد که بدون توجه به عدالت، تاب‌آوری می‌تواند نابرابری‌ها را بازتولید کند.
عدالت اجتماعی و تاب‌آوری به ویژه در شرایط بحران و بلایا، زمینه‌ساز بازسازی سریع‌تر و مؤثرتر جوامع است.
دکترمحمدرضامقدسی بنیانگذار و پدر تاب آوری ایران تاکید میکندبرای اینکه راهکارهای تاب‌آوری منصفانه باشند، چند اصل اساسی باید رعایت شود.
نخست اینکه فرآیند تصمیم‌گیری باید مشارکتی باشد. یعنی گروه‌های مختلف جامعه، از جمله زنان، اقلیت‌های قومی، افراد دارای معلولیت و ساکنان مناطق کم‌برخوردار، فرصت واقعی برای مشارکت در تصمیم‌گیری داشته باشند.
مشارکت نباید فقط در حد مشورت نمادین باشد، بلکه باید به معنای تأثیرگذاری واقعی در تصمیم‌ها باشد.
دوم اینکه منابع و منافع باید به شکل عادلانه توزیع شوند. وقتی دولت یا سازمان‌ها برای تاب‌آوری سرمایه‌گذاری می‌کنند، باید توجه کنند که گروه‌های آسیب‌پذیر سهم بیشتری از این منابع دریافت کنند، چرا که بیشترین آسیب‌ها معمولاً متوجه همین گروه‌هاست.
اصل سوم، به رسمیت شناختن تنوع دانش و تجربه است.
دانش بومی، تجربه‌های محلی و روایت‌های مردمی باید به اندازه داده‌های فنی و علمی ارزشمند شناخته شوند.
اصل چهارم نیز تغییر ساختارهای تبعیض‌آمیز است. تاب‌آوری تنها با ساختن سد یا ایجاد فناوری جدید محقق نمی‌شود، بلکه باید به ریشه‌های نابرابری مثل تبعیض نژادی، جنسیتی یا طبقاتی هم توجه کند.
تاب‌آوری می‌تواند همزمان با عدالت اجتماعی پیش برود اگر عدالت در مرکز برنامه‌ریزی باشد، تاب‌آوری می‌تواند هم مؤثرتر باشد و هم پایدارتر.
یکی از چالش‌های بزرگ در مسیر تاب‌آوری عادلانه، تضاد میان سرعت و عدالت است. در زمان بحران‌ها معمولاً فشار زیادی برای اقدام سریع وجود دارد.
دولت‌ها و سازمان‌ها می‌خواهند هرچه زودتر زیرساخت‌ها را بازسازی کنند یا کمک‌های اضطراری ارائه دهند. اما فرآیندهای مشارکتی و مشورت با گروه‌های مختلف زمان‌بر است.
در چنین شرایطی گاهی عدالت قربانی سرعت می‌شود.
با این حال تجربه نشان داده است که اگر عدالت در نظر گرفته نشود، نتایج کوتاه‌مدت ممکن است سریع‌تر به دست آید، اما در بلندمدت بی‌اعتمادی و نابرابری بیشتری ایجاد می‌کند.
بنابراین باید میان سرعت و عدالت تعادل برقرار کرد.
موضوع دیگر نابرابری قدرت است.
همیشه این خطر وجود دارد که گروه‌های ثروتمند یا صاحب نفوذ، منابع و فرصت‌های مربوط به تاب‌آوری را به نفع خود مصادره کنند.
برای مثال، پروژه‌های زیرساختی بزرگ ممکن است بیشتر به مناطقی برود که نفوذ سیاسی بیشتری دارند، در حالی که مناطق فقیرتر همچنان بی‌بهره بمانند. راه‌حل این مشکل ایجاد شفافیت و سازوکارهای پاسخگویی است. جامعه باید بتواند بر نحوه توزیع منابع نظارت کند و در صورت بروز فساد یا تبعیض، ابزارهایی برای اعتراض و اصلاح داشته باشد.
اندازه‌گیری عدالت در تاب‌آوری هم مسئله‌ای مهم است.
بیشتر شاخص‌هایی که برای سنجش تاب‌آوری طراحی شده‌اند، بر جنبه‌های فنی مانند میزان استحکام ساختمان‌ها یا سرعت بازگشت خدمات تمرکز دارند.
اما عدالت اجتماعی شاخص‌های خاص خود را می‌طلبد. باید بتوان سنجید که چه کسانی بیشتر از پروژه‌های تاب‌آوری سود برده‌اند، چه کسانی نادیده گرفته شده‌اند و چگونه شکاف‌های اجتماعی کم یا زیاد شده‌اند. توسعه شاخص‌های اجتماعی برای تاب‌آوری می‌تواند به سیاست‌گذاران کمک کند تا مسیر بهتری انتخاب کنند.
تاب‌آوری عادلانه فقط در سطح محلی و ملی اهمیت ندارد، بلکه در سطح جهانی هم مطرح است. بحران تغییرات اقلیمی به‌خوبی نشان می‌دهد که عدالت و تاب‌آوری باید در کنار هم دیده شوند.
کشورهایی که در گذشته بیشتر باعث انتشار گازهای گلخانه‌ای شده‌اند، اغلب همان کشورهایی هستند که امروز بیشترین منابع را در اختیار دارند.
در مقابل، کشورهای فقیر که سهم کمی در تغییرات اقلیمی داشته‌اند، بیشترین آسیب را متحمل می‌شوند.
بنابراین عدالت ایجاب می‌کند که کشورهای ثروتمند مسئولیت بیشتری در تأمین مالی برای انطباق و تاب‌آوری کشورهای در حال توسعه بپذیرند.
همچنین مسئله بدهی‌های خارجی بسیاری از کشورهای فقیر نیز مطرح است.
این کشورها مجبورند بخش بزرگی از منابع خود را صرف بازپرداخت بدهی کنند و در نتیجه توان کافی برای سرمایه‌گذاری در تاب‌آوری ندارند.
تاب‌آوری می‌تواند فرصتی برای تحول باشد. اگر جوامع از بحران‌ها درس بگیرند و از آن‌ها به‌عنوان فرصتی برای بازنگری در ساختارها استفاده کنند، می‌توانند به سوی توسعه پایدارتر و عادلانه‌تر حرکت کنند.
مسیر آینده برای تاب‌آوری عادلانه روشن است. باید بر همبستگی و اقدام جمعی تکیه کرد.
باید به جای رویکردهای فردی که تنها بر نجات خود تأکید دارند، به رویکردهایی اندیشید که کل جامعه را در بر می‌گیرند.
باید حکمرانی را شفاف‌تر و مشارکتی‌تر کرد. و از همه مهم‌تر باید تاب‌آوری را نه به‌عنوان یک واکنش موقت به بحران‌ها، بلکه به‌عنوان ابزاری برای تغییر ساختارهای نابرابر و رسیدن به جامعه‌ای عادلانه‌تر در نظر گرفت.
تاب‌آوری زمانی واقعی و پایدار است که همه افراد، بدون توجه به طبقه، جنسیت، قومیت یا توانایی جسمی، بتوانند در برابر بحران ایمن شوند و فرصت‌های برابر برای بازسازی و رشد داشته باشند.
در غیر این صورت، تاب‌آوری تنها به امتیازی برای گروهی خاص تبدیل می‌شود. پرسش اساسی این است: تاب‌آوری برای چه کسی و به چه بهایی؟ پاسخ عادلانه به این پرسش می‌تواند آینده‌ای انسانی‌تر و برابرتر برای همه رقم بزند.
۴ بازدید
۰ امتیاز
۰ نظر
هنوز هیچ نظری ثبت نشده است !
