پرخاشگری کودکان به رفتارهایی گفته می‌شود که در آن کودک قصد آسیب رساندن یا تهدید دیگران را دارد

پرخاشگری کودکان یکی از چالش‌های مهم دوران رشد است که هم والدین و هم مربیان آموزشی را درگیر می‌کند. بسیاری از والدین با موقعیت‌هایی روبه‌رو می‌شوند که کودکشان فریاد می‌زند، وسایل را پرت می‌کند، به همسالانش ضربه می‌زند یا در مقابل خواسته‌ها مقاومت شدید نشان می‌دهد. این رفتارها گاهی والدین را نگران می‌کند و باعث می‌شود به دنبال درک علت و راه‌حل آن باشند. در واقع پرخاشگری در کودکان رفتاری است که اگر به درستی درک و هدایت نشود، می‌تواند در آینده به مشکلات عاطفی و اجتماعی جدی تبدیل شود. در این مقاله به تعریف پرخاشگری، ابعاد آن، دلایل بروز رفتارهای پرخاشگرانه و نقش والدین و مدرسه در کنترل و کاهش آن می‌پردازیم.

پرخاشگری کودکان به رفتارهایی گفته می‌شود که در آن کودک قصد آسیب رساندن یا تهدید دیگران را دارد؛ چه از طریق عمل (مثل زدن یا لگد زدن) و چه از طریق گفتار (مثل فریاد زدن یا توهین کردن). البته بروز خشم یا عصبانیت در کودکان تا حدی طبیعی است، اما اگر این رفتارها شدید، مداوم یا آسیب‌زا باشند، می‌تواند نشانه‌ی مشکلات عاطفی، اجتماعی یا رشدی عمیق‌تری باشد.

 انواع پرخاشگری در کودکان

1. پرخاشگری فیزیکی: زدن، لگد زدن، گاز گرفتن یا هل دادن دیگران.
   پرخاشگری کلامی: فریاد زدن، توهین، مسخره کردن یا تهدید کردن.
   پرخاشگری رابطه‌ای: آسیب زدن از طریق طرد کردن، شایعه‌پراکنی یا دستکاری روابط.
   پرخاشگری واکنشی: پاسخ تند و پرخاشگرانه به تهدید یا ناکامی.
   پرخاشگری هدفمند (ابزاری): رفتار پرخاشگرانه برای رسیدن به هدفی خاص (مثلاً گرفتن اسباب‌بازی).

مریم قوامی روانشناس و مدرس مهارتهای والدینی پرخاشگری کودکان به هر نوع رفتاری گفته می‌شود که با هدف آسیب رساندن به دیگران، خود یا محیط اطراف انجام می‌شود.
این رفتار می‌تواند به شکل‌های مختلفی مانند ضربه زدن، گاز گرفتن، فریاد زدن، توهین کردن، بی‌احترامی، خراب کردن وسایل یا حتی بی‌توجهی عمدی به قوانین و خواسته‌ها بروز کند. پرخاشگری همیشه به معنای خشونت فیزیکی نیست، بلکه گاهی در قالب رفتارهای کلامی یا احساسی هم مشاهده می‌شود.

روانشناسان پرخاشگری را واکنشی طبیعی به ناکامی یا تهدید می‌دانند.
زمانی که کودک احساس کند نیازهایش نادیده گرفته شده یا نتواند احساسات خود را بیان کند، ممکن است از رفتار پرخاشگرانه برای جلب توجه یا دفاع از خود استفاده کند. به همین دلیل، پرخاشگری لزوماً نشانه بد بودن یا مشکل‌دار بودن کودک نیست، بلکه اغلب نشانه‌ای از ناتوانی او در کنترل هیجانات و برقراری ارتباط سالم است.

ابعاد پرخاشگری کودکان

پرخاشگری در کودکان معمولاً در سه بعد اصلی دیده می‌شود:
بعد فیزیکی، بعد کلامی و بعد روانی یا احساسی.
پرخاشگری فیزیکی شامل رفتارهایی مانند ضربه زدن، هل دادن، لگد زدن یا پرت کردن اشیا است.
این نوع پرخاشگری در سنین پایین‌تر شایع‌تر است، زیرا کودکان هنوز توانایی کافی برای بیان احساسات خود با کلمات را ندارند.
پرخاشگری کلامی در سنین بالاتر بیشتر دیده می‌شود و شامل فریاد زدن، ناسزا گفتن، تمسخر یا تهدید دیگران است.
بعد سوم پرخاشگری، یعنی پرخاشگری روانی یا غیرمستقیم، زمانی بروز می‌کند که کودک با نادیده گرفتن دیگران، قهر کردن یا رفتارهای منفعلانه سعی در کنترل موقعیت دارد.
این نوع رفتارها ممکن است کمتر دیده شوند، اما اثرات روانی عمیقی بر روابط کودک با دیگران می‌گذارند.

 علت‌های پرخاشگری در کودکان

علت پرخاشگری در کودکان پیچیده و چندعاملی است.
ترکیبی از عوامل زیستی، خانوادگی، اجتماعی و روانی در شکل‌گیری این رفتار نقش دارند. برخی از مهم‌ترین دلایل بروز پرخاشگری عبارت‌اند از:

از نظر زیستی، ژنتیک و ویژگی‌های عصبی می‌توانند بر میزان تحمل کودک در برابر فشار و ناکامی تأثیر بگذارند.
برخی از کودکان به طور طبیعی هیجانات قوی‌تری دارند و کنترل خشم برایشان دشوارتر است.
از نظر روانی، پرخاشگری می‌تواند نتیجه اضطراب، ترس، کمبود توجه یا احساس بی‌ارزشی باشد.
کودکی که احساس کند نادیده گرفته می‌شود یا ارزشمندی‌اش توسط دیگران تأیید نمی‌شود، ممکن است با پرخاشگری به دنبال جلب توجه باشد.

محیط خانوادگی نقش تعیین‌کننده‌ای دارد.
در خانواده‌هایی که تنش زیاد است یا والدین با یکدیگر درگیری دارند، احتمال بروز پرخاشگری در کودکان بیشتر است.
کودکانی که شاهد دعوا، ناسزا یا خشونت والدین هستند، یاد می‌گیرند که پرخاشگری راهی برای حل مشکلات است. از سوی دیگر، سخت‌گیری بیش از حد، بی‌توجهی عاطفی یا فقدان قوانین مشخص نیز می‌تواند زمینه‌ساز رفتارهای پرخاشگرانه شود.

تقلید از محیط اجتماعی نیز از عوامل مهم است. کودکان در سنین پایین از دیگران الگوبرداری می‌کنند.
اگر در مهد کودک، مدرسه، تلویزیون یا بازی‌های رایانه‌ای رفتارهای پرخاشگرانه را مشاهده کنند، ممکن است آن‌ها را تکرار کنند. متأسفانه بسیاری از برنامه‌های رسانه‌ای خشونت را به‌صورت جذاب و هیجان‌انگیز نشان می‌دهند و کودک بدون درک پیامدهای واقعی، آن رفتارها را در دنیای واقعی تقلید می‌کند.

عامل دیگر، ناکامی و ناتوانی در بیان احساسات است.
وقتی کودک نتواند با کلمات بگوید که ناراحت، خسته یا عصبانی است، از پرخاشگری برای تخلیه احساسات استفاده می‌کند. همچنین احساس تبعیض میان فرزندان، بی‌توجهی به نیازهای عاطفی یا فشار بیش از حد برای موفقیت تحصیلی نیز می‌تواند منجر به پرخاشگری شود.
پرخاشگری معمولاً به‌دلیل ترکیبی از عوامل زیستی، روانی و محیطی شکل می‌گیرد:
1. عوامل زیستی

• وراثت: برخی کودکان به‌صورت ژنتیکی تمایل بیشتری به impulsivity (تکانشگری) یا پرخاش دارند.
  رشد مغز: ناهماهنگی در بخش‌هایی از مغز که کنترل احساسات را برعهده دارند (مثل آمیگدالا و قشر پیش‌پیشانی) می‌تواند باعث کاهش کنترل هیجانی شود.
  ناهنجاری‌های شیمیایی مغز: کاهش سروتونین یا افزایش دوپامین ممکن است باعث تحریک‌پذیری و پرخاشگری شود.
  عوامل دوران بارداری: مصرف الکل، مواد مخدر یا استرس شدید مادر در بارداری می‌تواند بر تنظیم هیجانات کودک اثر بگذارد.

2. عوامل روان‌شناختی

• ضعف در کنترل هیجان: کودک توانایی مدیریت خشم یا ناکامی را ندارد.
  عزت‌نفس پایین: ممکن است کودک برای جبران احساس ضعف یا بی‌ارزشی، رفتار پرخاشگرانه نشان دهد.
  اختلالات روانی: مانند بیش‌فعالی (ADHD)، اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه (ODD)، اختلال سلوک، اوتیسم، اضطراب یا افسردگی.

3. عوامل خانوادگی و اجتماعی

• تربیت سختگیرانه یا بی‌ثبات: تنبیه زیاد، فریاد، یا بی‌توجهی باعث می‌شود کودک پرخاش را راهی برای جلب توجه یا کنترل موقعیت بداند.
  تماشای خشونت: دیدن خشونت در خانه، محله یا رسانه‌ها می‌تواند رفتار پرخاشگرانه را عادی جلوه دهد.
  نبود نظارت و هدایت: کودک بدون مرزهای روشن، راه درست ابراز احساسات را یاد نمی‌گیرد.
  استرس خانوادگی: طلاق، فقر، یا مشکلات روانی والدین می‌تواند پرخاشگری را در کودک افزایش دهد.

4. عوامل محیطی و فرهنگی

• تأثیر همسالان: دوستان پرخاشگر می‌توانند رفتار مشابه را تشویق کنند.
  محیط مدرسه: زورگویی، فشار درسی یا نبود حمایت عاطفی می‌تواند پرخاش را تشدید کند.
  هنجارهای فرهنگی: در برخی فرهنگ‌ها رفتارهای تند یا پرخاشگرانه در موقعیت‌هایی خاص پذیرفته‌شده‌تر است.

نقش والدین در بروز و کنترل پرخاشگری کودکان

والدین نخستین الگوهای رفتاری کودک هستند.
کودکان از طریق مشاهده رفتار والدین یاد می‌گیرند چگونه خشم خود را کنترل یا بروز دهند.
اگر والدین در موقعیت‌های استرس‌زا آرامش خود را حفظ کنند، کودک نیز می‌آموزد احساساتش را به روش سالم‌تری بیان کند. در مقابل، والدینی که خودشان رفتارهای پرخاشگرانه دارند، ناخواسته همین الگو را به فرزندشان منتقل می‌کنند.

نقش والدین در کنترل پرخاشگری بسیار حیاتی است.
والدین باید در وهله اول درک کنند که پرخاشگری همیشه از سر بدجنسی نیست. برخورد تند و تنبیه بدنی نه تنها مشکل را حل نمی‌کند، بلکه معمولاً باعث افزایش خشونت می‌شود. بهترین راه، ایجاد ارتباطی امن و صمیمانه با کودک است تا بتواند احساسات خود را بدون ترس بیان کند.

گفت‌وگو و گوش دادن فعال از مهم‌ترین ابزارهای والدین است. زمانی که کودک ناراحت یا عصبانی است، والدین باید به او فرصت دهند احساساتش را توضیح دهد. درک و تأیید احساسات کودک، حتی اگر با رفتار او موافق نباشیم، به او می‌آموزد که احساس خشم قابل پذیرش است، اما شیوه بروز آن باید مناسب باشد.

همچنین آموزش مهارت‌های کنترل خشم از دوران کودکی اهمیت زیادی دارد. والدین می‌توانند از روش‌های ساده مانند تنفس عمیق، شمارش تا ده، ترک موقت موقعیت یا بیان احساسات با کلمات استفاده کنند. تشویق رفتارهای مثبت، ایجاد قوانین واضح و منسجم و پرهیز از رفتارهای متناقض نیز به کاهش پرخاشگری کمک می‌کند.

نکته مهم دیگر، توجه به نیازهای عاطفی کودک است. گاهی پرخاشگری نشانه‌ای از کمبود محبت است. اگر کودک احساس کند والدین به او توجه نمی‌کنند، از رفتارهای منفی برای جلب توجه استفاده می‌کند. در نتیجه، والدین باید زمان باکیفیتی را با فرزندشان بگذرانند، به بازی‌های او اهمیت دهند و احساس ارزشمندی را در او تقویت کنند.

 نقش مدرسه در پرخاشگری کودکان

مدرسه محیطی است که کودکان در آن مهارت‌های اجتماعی را تمرین می‌کنند. رفتارهای پرخاشگرانه در مدرسه می‌تواند روابط کودک با همسالان و معلمان را تحت تأثیر قرار دهد و بر پیشرفت تحصیلی او نیز اثر منفی بگذارد. بنابراین نقش مدرسه در پیشگیری و کنترل پرخاشگری بسیار مهم است.

معلمان و مشاوران باید رفتارهای پرخاشگرانه را به‌عنوان نشانه‌ای از نیازهای برآورده‌نشده در نظر بگیرند نه به‌عنوان خطا یا شرارت. برخورد تحقیرآمیز یا تنبیهی در محیط آموزشی می‌تواند احساس خشم و بی‌اعتمادی کودک را افزایش دهد. در عوض، رویکرد حمایتی و تربیتی مؤثرتر است.

محیط مدرسه باید امن، منظم و بدون تبعیض باشد. هنگامی که کودکان احساس عدالت، امنیت و احترام می‌کنند، رفتارهای پرخاشگرانه کاهش می‌یابد. آموزش مهارت‌های اجتماعی مانند همکاری، همدلی، کنترل خشم و حل مسئله باید بخشی از برنامه‌های تربیتی مدارس باشد.

همچنین همکاری بین خانواده و مدرسه نقش مهمی دارد. معلمان باید رفتارهای کودک را با والدین در میان بگذارند و از طریق جلسات مشاوره‌ای، راهکارهای مشترکی برای بهبود وضعیت پیدا کنند. در مواردی که پرخاشگری شدید است، حضور روانشناس یا مشاور مدرسه برای بررسی ریشه‌های رفتاری ضروری است.

یکی دیگر از وظایف مدرسه، نظارت بر روابط همسالان است. گاهی کودکان به دلیل مورد آزار قرار گرفتن از سوی دیگران (قلدری) رفتارهای پرخاشگرانه از خود نشان می‌دهند. در چنین مواردی باید از مداخله‌های حمایتی و گروهی استفاده شود تا هم قربانی و هم فرد پرخاشگر بتوانند رفتار خود را اصلاح کنند.

 پیامدهای پرخاشگری کودکان

اگر پرخاشگری در کودکان بدون مداخله باقی بماند، در آینده می‌تواند منجر به مشکلات متعددی شود این کودکان ممکن است در برقراری روابط اجتماعی دچار مشکل شوند، در محیط مدرسه انزوا را تجربه کنند یا دچار افت تحصیلی شوند.
در سنین نوجوانی احتمال گرایش به رفتارهای پرخطر، قانون‌گریزی یا افسردگی نیز افزایش می‌یابد. بنابراین، تشخیص زودهنگام و برخورد درست با پرخاشگری، نه‌تنها سلامت روانی کودک را حفظ می‌کند، بلکه از بروز اختلالات رفتاری در آینده جلوگیری خواهد کرد.

راهکارهای کاهش پرخاشگری در کودکان

برای کاهش پرخاشگری، هم خانواده و هم مدرسه باید هماهنگ عمل کنند. اولین قدم، شناخت دقیق موقعیت‌هایی است که باعث تحریک خشم در کودک می‌شود. والدین می‌توانند با مشاهده دقیق متوجه شوند که کودک در چه زمان‌ها و موقعیت‌هایی بیشتر پرخاش می‌کند. سپس با اصلاح شرایط محیطی، مثلاً کاهش فشار، تنظیم زمان خواب و تغذیه یا ایجاد فضای بازی مناسب، می‌توان شدت رفتارهای پرخاشگرانه را کم کرد.

روش‌های تقویت رفتار مثبت بسیار مؤثرند. زمانی که کودک رفتار مناسبی از خود نشان می‌دهد، باید بلافاصله تشویق شود تا بفهمد راه درست جلب توجه از طریق رفتار مثبت است نه پرخاشگری.

در مواردی که پرخاشگری به حدی شدید است که باعث آسیب به خود یا دیگران می‌شود، مراجعه به روانشناس کودک ضروری است.
درمانگران از روش‌هایی مانند بازی‌درمانی، رفتاردرمانی یا آموزش والدین برای اصلاح الگوهای رفتاری استفاده می‌کنند. این مداخلات نه‌تنها رفتار کودک را اصلاح می‌کند بلکه ارتباط خانوادگی را نیز بهبود می‌بخشد.

مریم قوامی در خاتمه تاکید میکند پرخاشگری کودکان پدیده‌ای پیچیده اما قابل کنترل است.
این رفتار نه از بدذاتی، بلکه از ناتوانی کودک در مدیریت احساسات ناشی می‌شود.
عوامل متعددی مانند ژنتیک، محیط خانوادگی، تجارب اجتماعی و سبک تربیتی در بروز آن نقش دارند. والدین و معلمان با درک صحیح از ماهیت پرخاشگری و استفاده از روش‌های مثبت تربیتی می‌توانند از شدت و تکرار این رفتار بکاهند. توجه، همدلی، آموزش مهارت‌های زندگی و برقراری ارتباط مؤثر، کلیدهای اصلی پیشگیری از پرخاشگری هستند.

اگر خانواده و مدرسه دست به دست هم دهند و به جای سرزنش، به درک و اصلاح رفتار کودک بپردازند، می‌توان انتظار داشت که کودک به مرور زمان توانایی کنترل احساسات خود را بیاموزد و روابط اجتماعی سالم‌تری بسازد.
هدف از تربیت نه حذف کامل خشم، بلکه آموزش شیوه درست ابراز آن است.
کودکی که یاد بگیرد احساساتش را بیان کند و در موقعیت‌های دشوار آرام بماند، در آینده فردی متعادل، مهربان و موفق در جامعه خواهد بود.